سرائیکی سماج ثقافت تے اقتصادیات

سرائیکی سماج ثقافت تے اقتصادیات

از: ڈاکٹر خالد اقبال

سرائیکی ثقافت‘ ایں خطے وچ رلے رل وسدے بندے دی سوچ سنہٹپ دا ناں ہے ۔ ثقافت ذہنی کیفیت کوُں نشابر کریندی ہے اتے اساڈے باطن دا اظہار ہے ات پاروں ثقافت داخلی کیفیت ہے ۔ ڈوجھے لفظاں وچ ثقا فت ‘ روح دی داخلی کیفیات دے اظہار دا ناں ہے ۔ ’’لسان الحرب‘‘ وچ ایندے معنی ہن ’’علوم اَتے فنون‘ ادبیات اُتے قدرت مہارت‘ کہیں شئے کوں تیزی نال سمجھ گھنن ‘ اُوندے وچ‘ مہارت پیدا کرگھنن ۔ مطلب ایں جو لفظ ’’ثقافت‘‘ دا تعلق آساڈے ذہن دے نال ہے ۔ جاں جو لفظ ’تہذیب و تمدن‘ دا رشتہ سانگا‘ آساڈی معاشرتی ترقی دے نال ہے ۔ ڈوجھے لفظاں وچ تہذیب و تمدّن داجوڑ‘ آساڈے آسے پاسے دی دُنیا یعنی خارج نال جُڑدے ۔ ’’ثقافت‘‘ ‘ ’’تہذیب تمدن‘‘ دے نال نال ہک بیا لفظ اج بہوں بولیا ویندے ’’کلچر‘‘ CULTURE‘ انگریزی دا اے لفظ کلچر۔۔۔عربی زبان دے لفظ ’’ثقافت‘‘ دا ہم معنی ہے ۔ آکسفورڈ ڈکشنری دے وچ کلچر  (Culture) اِسم ہے جیندے معنی زراعت‘ پرورش‘ تہذیب اتے ذہنی ترقی ہن

Intellectual Development Improvement

Training by (Mental or Physical)

ڈاکٹر جمیل جالبی آہدن:کلچر دے سلسلے وچ آساڈے کول ڈو لفظ ورتیے ویندن‘ ہک لفظ ہے ’’تہذیب‘‘ تے ڈوجھا ہے ’’ثقافت‘‘ میں لفظ تہذیب اتے ثقافت ‘ ڈونہاں کوں یکجا کرتے انہاں کیتے ہک لفظ ’’کلچر‘‘ استعمال کیتے جیندے وچ تہذیب اتے ثقافت ڈو نہیں مفہوم شامل ہن ۔ او آہدن‘ ایندا مطلب اے تھیا جو کلچر ہک اینجھا لفظ ہے جیڑھا حیاتی دیاں ساریاں سرگرمیاں بھانویں ذہنی ہوون یا مادی‘ خارجی ہوون یا داخلی انہاں دا احاطہ یا حد بندی کریندے ۔ میتھیو آرنلڈ (Mathew Arnold) اپنی کتاب (Culture & Anarchy) وچ لکھدن:

’’کلچر‘ انسان کو کامل بناون دی بے لوث کوشش ہے کلچر‘ کمال دی تحصیل ہے ۔ ‘‘

اساں ایں وی آکھ سگدے ہیں جو کلچر‘ انسان دی ذہنی فکری تربیت کریندے ۔ کلچر ہک بہوں وڈے گھیر دا ناں ہے ۔ جیندے وچ بہوں سارے علوم‘ فنون‘ معاشرت‘ رسم و رواج ‘ عادات اتے ایں حیاتی دی بہوں ساری رنگا رنگی آکھو جو شامل تھی ویندی ہے ۔ ات پاروں کلچر حیاتی جیون دا مطلب اے نکلدے جو اپنے ورتارے‘ (سوچ تے عمل) دے نال بعض‘ حسد‘ نفرت‘ حقارت ‘ تنگ نظری‘ تعصب کنوں بچیا ونجے ۔ شخصی‘ سماجی سطح اُتے خیر اتے چنگائی کوں ودھاون والے وسیلے جینویں کھیڈاں ‘ ادب‘ فنون‘ ناٹک وغیرہ جھئیاں سرگرمیاں کوں اگتے ٹوریا ونجے جیندے نال منفی خیالات‘ کیفیات اتے قابو پاتا ونج سکدے ۔ دوستی جیویں آپت دیاں دلچسپیاں دی سانجھ بنینڈی ہے ۔ ایں طرحاں کلچرل سانجھ بندے کوں بندے نال جڑیندی ہے ۔ جئیں ویلھے بندہ ‘ بندے نال بہندے تاں ہک وسوں بئی دستی نال الاون پئے ویندی ہے اتھاءوں آپت دی گالہہ مہاڑ‘ حال حویلے تے مکالمے دا منڈھ بدھیندے اتے بندے دا بندے نال گانڈھا سانگا جڑوے ۔ سرائیکی وسیب دی سنگھارتا کوں ثقافتی میلے تے خواجہ فرید;231; تُوں گھِن کراہیں اَجوکی شاعری‘ تہذیبی ثقافتی سنجان ڈتی ہے ۔ ایں ثقافتی مضبوطی پاروں سرائیکی زبان وچ مٹھاس ہے ۔ اتھ دے بندے دے لہجے وچ نرمی‘ اپنیاں روایات نال ‘جڑت ‘ عادات وچ شائستگی ‘ غیرت خوداری‘ وفاشعاری نے سرائیکی معاشرت وچ اخلاقی و تہذیب دے نال نال محبت اتے امن دے سندیسے کُوں اگتے ٹوریئے ۔ ایہا وجہ ہے جو سرائیکی ثقافت پورے جگ جہان دی رنگارنگی وچ اپنی وکھری جان سنجان رکھدی ہے ۔ سرائیکی ثقافت‘ اتھ دے آرٹ‘ شاعری‘ اتے علوم و فنون وچ مضبوط ہے ۔ سرائیکی وَسوں یا وسیب دی ثقافت ہک ڈینہہ وچ مضبوط نئیں تھئی ۔ سرائیکی وَسوں دی بنیاد جلیل پور تے واد;183; ہاکڑہ ہے جیڑھی جو بعد وچ واد;183; سندھ دی بنیاد بنڑ دی ہے ۔ سرائیکی وَسوں موہن جوداڑو تے ہڑپہ دے بالکل ادھ وچکار ہے ۔ سرائیکی وَسوں دا پچھوکڑدراوڑیں دے دور کنوں وی پران وچ شمار تھیندے ۔ کول‘ بھیل تے منڈا قبائل دیاں باقیات اج وی سرائیکی ثقافت دا ترکہ ہن ۔ سرائیکی ثقافت اپنی پرانی تہذیب دے سنجا پوں رنگ رکھیندی ہے ۔

سرائیکی ثقافت منڈھ قدیم توں لا۔۔۔اَجوکے دورتائیں ‘ مدافعتی جدوجہددے نال اپنی سنجاں کوں قابو وچ رکھی آندی ہے ۔ کیوں جو اے ثقافت مخصوص قومیتی مزاج اتے شعور دے نال جڑی ہوئی ہے ۔ سرائیکی وَسوں دا ثقافتی‘ سماجی شعور‘ مشرقی تہذیب‘ ثقافت دا خوبصورت اظہار ہے ۔ بھرابندی‘ ورت ورتا‘ خلوص ہک ڈوجھے دی آدر بھا سنبھال‘پیار پریت‘ سرائیکی سماج کوں ہمدردی تے انسانیت نال پیار کرن والیاں خوبیاں عطا کریندن ۔ جڈاں تا ئیں وساکھیاں دے ‘ میلے آبادہن‘ کنڑکاں تے ڈوجھیاں فصلاں دی بیجائی توں بار دانے دی ونڈتائیں ‘ منصفی دا عمل جاری رہیے تڈاں تک جھوکا‘ں جھگے میلے ٹھیلے آباد ہَن ۔ سرائیکی ثقافت اتے بئے تاریخی‘ تہذیبی‘ علمی ورثے‘ فکری اتے عملی سطح اتے خطرات دروہ دگھاٹی دے ادوار مابعد نو آبادیاتی(Post Colonial) تے Neu-postcolonialism  ‘ نویں نوآبادت کنوں شروع تھی ویندے تے اجوکے دور تائیں لٹ کھس دا عمل جاری ہے ۔ پر آفریں ہے ۔ سرائیکی شاعری اتے سرائیکی سماجی اُشاکی اُتے جئیں ہر دروہ کوں رد کیتے ۔ ایں دروہ بارے سرائیکی وسیب دے نامور اتے سجاک دانشور سئیں اسلم رسول پوری ہک جا لکھدن:

نوآبادیاتی عہد دے منڈھ وچ سب کنوں پہلے نوآباد کہیں نہ کہیں طریقے نال زمین تے قبضہ کریندن ۔ ایندے بعد اتھاں اپنی تہذیب ثقافت اتے مذہب دی برتری دے حوالے نال مقامی تہذیب‘ ثقافت اتے مذہب توں کمتر قرار ڈیندے تے آپنی ثقافت راءج کرن دی کوشش کریندے ۔

ایں دروہ دگھان کوں ہن تائیں سرائیکی وَسوں دی شاعری بطور Medium سجاکی دا حصہ بنڑیندی آئی ہے ۔ اج جڈاں جو سرائیکی وسیب وچ پرنٹ تے الیکٹرانک میڈیا نوں ایرا ابنا بدھینداپئے کیا او ایں خطے دے اکھ بن تے او کجھ ڈیہدا اتے ڈکھیندا پئے کیا او سرائیکی خطے دی صحیح تہذیب‘ ثقافت (کلچر) ہے؟

سرائیکی خطہ پچھوکڑ وچ مابعد نوآبادیاتی تے نویں نوآبادیاتی دے دان کیتے مسائل اتے اَجوکے دور وچ تے دنیا ہک وستی جھئیں خوابیں تے سوالیں دی وکوڑ وچ آندی ویندی ہے ۔ اِتھاں میڈیا کوں اپنا کردار غیر جانبداری دے نال ادا کرناں پوسی ۔ سرائیکی سماج کوں وی درپیش ثقافتی مشکلات اَتے سوالات بارے نویں سِروں سوچنا پوسی ۔ کیوں جو طرز احساس اتے سوال دی کہیں کلچر وچ بہوں اہمیت ہوندی ہے ۔

’’کلچر‘‘ کہیں بے جان منڈھی یا جامد شئے دا ناں نئیں بلکہ کلچر وقعت دی رکھد تے وسعت دی ۔ جینویں زباناں بارے تحلیلی نظرئیے دے تحت مختلف زباناں دے الفاظ‘ داخل تھیندے راہندن‘ اینویں ای کلچر وچ تبدیلیاں آندیاں رہ ویندین ۔ سرائیکی قومیتی شعور دا جاگن موجودہ عہد وچ ایں گالہہ دی دلیل ہے جو سرائیکی سماج اَتے کلچر اپنیاں سبھے ہنر وندیاں اَتے صلاحیتاں نال جاگداپئے ۔ سرائیکی خطے دے وسبے‘ وستیاں ‘ گوٹھاں ‘ جھوکاں دی سطح اُتے درپیش مسائل کوں رَل مِل تے آہر کرن دی سانجھ اج وی موجود ہے ۔ سرائیکی خطے دا پڑ روہ‘ روہی‘ تھل‘ دمان ہے جیندے وچ راجن پور‘ڈیرہ غازیخان‘ لیہ‘بھکر‘ میانوالی‘ سرگودھا‘ جھنگ ‘ملتان‘ مظفر گڑھ ‘ رحیم یار خان‘ بہاولپور‘ بہاولپور ‘بہاولنگر‘ وہاڑی ‘خانیوال ‘لودھراں ‘ خوشاب‘ پاکپتن تے ساہیوال دے علاقے شامل ہن ۔ جڈاں جو صوبہ سرحد دا ضلع ڈیرہ اسماعیل خان دی شامل ہے ۔ سرائیکی وسیب دے انہاں علاقیاں دا تعلق اپنی روایات ‘ تاریخ نال بہوں گوڑھا ہے ۔ بھانویں جو انہاں علاقیاں وچ بیرونی کلچر دے اثرات ڈسدے ہن پر سرائیکی بندے دی زبان‘ مذہب‘ معاشرت تے معاشی سماجی سانجھ وچ مضبوطی ایں گالہہ دای ڈس ڈیندی ہے جو سرائیکی کلچر دیاں جڑاں پاڑاں بہوں ڈونگھیاں ہِن ۔

سرائیکی سماج وچ تعلیم بارے شعور وچ اضافہ تھئے ۔ دیہی علاقیاں توں شہری علاقیاں درنت ڈیہاڑے لوک منتقل تھیندے پین جیندی وڈی وجہ دیہی علاقیاں وچ جاگیرداراں ‘ تمنداراں دی زوراوری‘ نا انصافی‘ لوکاں کوں تعلیم دے حق توں محروم رکھناں ‘ تھانے کچا ریں وچ دیہی علاقیاں دے لوکاں تے ناجائز مقدمے درج کراون‘ بالاں دے اسکولاں ‘ دیہی ہیلتھ سنٹراں کوں بھانیاں اچ بدل ڈیوناں ‘ ستھ دے فیصلیاں وچ اپنے گماشتیاں دے ذریعے بے انصافی دے مبنی فیصلے کراون‘ تفریح دے ناں تے رِچھ کتیاں دیاں لڑائیاں ‘ غریباں دے جانوراں دی چوری‘ غریب محنت کشاں دیاں تریمتیں نال ظلم نا انصافی ‘ اُنہاں دے ووٹ دے حق کوں بزور طاقت اپنے حق وچ استعمال کرن توں علاوہ محنت کشاں ‘ ہاریاں ‘ ہنر ونداں دی عزت نفس دی پائمالی‘ دے علاوہ بئیاں بہوں ساریاں وجوہات دیہی علاقیاں توں لوکاں دی شہر آتے وسن دا سبب ہِن ۔ سرائیکی دھرتی دے فرعوناں ‘ جاگرداراں ‘ تمنداراں تے غریب پرور سماج دی بجائے غریب اتے نمانے لوکاں کوں غلام بناون دے ہتھکنڈے استعمال کیتی رکھن ات پاروں ہن بہوں ساریاں دیہی علاقیاں وچ محنت کش کھیتاں وچ کم کرن کیتے نئیں ملدے ۔ اَتے وڈے جاگیرداراں ‘ زمینداراں دیاں زمیناں ہک ڈینہہ کارپوریٹ فارمنگ دے ہتھ لگ ویسن ۔ کارپوریٹ فارمنگ چونکہ ملٹی نیشنل کمپنیاں ڈوجھی شکل ہے ۔ اے کارپوریٹ فارمنگ کمپنیاں دیہی علاقیاں وچ لوکاں کوں صحت‘ مناسب تعلیم‘ سڑک‘ فون ‘ رہائش دیاں سہولتاں ڈیسن‘ جیندی وجہ نال دیہات وچوں آبادی دا مسلسل انحلا تاں رُک ویسی ‘ جاگیرداری دی فرعو نیت وی ختم تھی ویسی‘ البتہ کارپوریٹ فارمنگ دی اجارہ داری نویں مسائل پیدا کریسی سرائیکی خطے وچ وسائل دی تقسیم منصفانہ ‘ نہ ہوون دی وجہ نال احساس محرومی پیدا تھئے ۔ حالانکہ ایں خطے وچ پیدا تھیون والی صرف ہک جنس کپاہ‘ پورے ملک دی معیشت کوں سہارا ڈیندی پئی ہے ۔ ایندے علاوہ اے خطہ قدرتی وسائل توں مالا مال ہے ۔ اتھاں صرف کپاہ‘ کنٹک ای نئیں امب‘ مالٹا اتے خوبصورت موسم دی رب سوہنے دی عطا ہن ۔ ٹیکسٹائل اتے شوگر انڈسٹری‘ جیندی مجموعی خام پیداوار دا 80فیصد سرائیکی وسیب مہیا کریندے مگر روزگار دے مواقع اتھ دے لوکاں کیتے محدود ہن ۔ سرائیکی خطے دے ہنر منداں اتے اُنہاں دے کم کار ‘ ظروف سازی ‘ کھسہ سازی‘ قالین بافی‘بلیو پاٹری‘ ٹپولی ورک‘ کروشیا‘ گلاس کٹ ورک‘ بلاک پرنٹنگ ‘ کیمل بون ورک‘ کیمل سکن ورک‘ روزی‘ نقاشی‘ مناسب حوصلہ افزائی نہ ہون پاروں زوال دا شکارتھیندے ویندن ۔

ہِک رپورٹ دے مطابق خوردنی تیل پیدا کرن والی اہم ترین فصل سورج مُکھی پورے پاکستان وچ 4تو ساڈھے چار لکھ ایکڑ رقبے اُتے کاشت کیتی ویندی ہے جیندے وچ جنوبی پنجاب دا حصہ 3تو ساڈھے ترے لکھ ایکڑ ہے ۔ ایں طرحاں اے خطہ ہرسال خوردنی تیل وچ خود کفالت دی راہ کوں پَدھرا کرسکدے ۔

ہک زمانہ جڈاں قدرتی وسائل مفت دستیاب ہن‘ تریمت کم از کم ایں قابل ہئی جو او خود اپنی محنت نال اپنیاں ضروریات پوریاں کرسکدی ہئی ۔ سرائیکی وسیب دے معروف محقق تے دانشور حفیظ خان آہدن’’ سرائیکی وسیب وچ تریمت ہمیشہ مستعدتے فعال رہی ہے ۔ سرائیکی معاشرہ منڈھ لاکنوں مدرسری رہ گئے جیندے وچ تریمت عظمت دا استعارہ ہئی‘‘ ۔ پر جڈاں توں تجارتی دنیا وچ مَرداں دا غلبہ تھئے گھراں وچ تے خاندان وچ ممکنہ طور تے اے کوشش تھیندی رہئی ہے جو تریمت کوں گھٹ کنوں گھٹ حصہ ڈتا ونجے ۔ دیہات وچ جو تریمت کھیت کھلیان وچ کم کریندی ہے تاں اُتھ اونکوں اجرت نہ ملن دے برابر ملدی ہے ۔ دیہی آبادی یا شہراں وچ جے خاندانی جھیڑے جھٹے داسبب کوئی وجہ ہووے تاں بالاں دی کفالت سانگھے تریمت گھریلو خادمہ دی حیثیت نال کھاندے پیندے خانداں دے گھراں وچ کم کرن تے مجبور تھی ویندی ہے ۔ جو تریمت اپنے گھراں وچ بہہ تے سیون پرون یا ہینڈی کرافٹ وغیرہ دا کم کریندین تاں اُنہاں کوں اوندی اجرت وی بہوں گھٹ ملدی ہے ۔ ایہو سویں اوکھ دا شکار غریب‘ محنت کش لوکاں دے کم عمر بال ہن جنہاں نال سماجی‘ معاشی سطح اتے استحصال تھیندا پئے ۔ دیہات اَتے شہراں وچ نکڑی عمر دے بال تعلیم دے بنیادی حق توں محروم‘ محنت مزدوری کریندے ڈسدن ۔ شرح آبادی ڈینہہ بہ ڈینہہ ودھدی ویندی ہے جیندے پاروں وسائل اَتے مسائل وچ توازن پیدا کرن دی ضرورت ہے ۔ سرائیکی خطہ جینکوں روہ روہی تھل دمان وی آکھیاویندے اِےں خطے دے اکثر علاقیاں وچ پیون کیتے صاف اتے مٹھا پانی دستیاب نی جیندے پاروں لوک سوطرحاں دیاں بیماریاں دا شکار ہن‘ سرائیکی علاقیاں وچ زمیناں دی ناجائز الاٹمنٹ‘ قدرتی وسائل جنگلات تے چراگاواں بارے واضح منصوبہ بندی ہوونی چاہیدی ہے ۔

غربت اَتے پس ماندگی دی وجہ نال دیہی علاقیاں وچ منشیات دی لعنت عام ہے جیندی وجہ غربت‘ مالی ناآسودگی اَتے بیروزگاری ہے ۔ اِیندے نال نال اِنساناں دی تجارت‘ انسانی اعضاء دی تجارت‘ غریباں دی مجبوری پاروں لُک چھپ تے تھیندی ہے ۔ غربت دی چکی وچ پِسدے لوک اپنے اعضاء‘ گردے وغیرہ وچیندن یا اپنے معصوم بالاں کو اُٹھ دوڑ کیتے بیرون ملک کیتے سمگلراں کوں ویچ ڈیندن ۔ انسانی حقوق دی پائمال داشکار بھٹہ مزدور وی ہن ۔ چھڑے مرد ای نئیں بلکہ اُنہاں دیاں تریمتیں ‘ نکے وڈے بال وی بہوں سارے علاقیاں وچ جبر دی وکوڑ وِچ ہن ۔

ثقافتی سطح اُتے تفریح‘ معلومات‘ کھیڈاں یا ڈوجھیاں سرگرمیاں کیتے‘ کہیں طرح دے کمیونٹی سنٹرز کوئے نی ۔ جیندے پاروں علاقائی ثقافت ‘ آرٹ‘ ادب‘ فنون لطیفہ وچ دلچسپی دے مواقع نی پئے ملدے‘ ایہا وجہ ہے جو اخلاقی ‘ روحانی تے نفسیاتی مسائل ودھدے ڈسدن ۔ نت ڈیہاڑے مہنگائی تے غربت پاروں مختلف شہراں دے چوکاں دے چفیروں مزدوراں دی تعداد ودھن کار ہے ۔

سرائیکی علاقہ ملک دے پس ماندہ ترین علاقیاں وچوں ہے‘ ایندی وجہ سالہا سال دی لٹ مار اتے اتھ دے وسائل تے قبضہ گیری ہے مگر اتھ دے وسنیک سجاک ذہن اتے اعلیٰ صلاحیتاں رکھن والے ہِن ۔ سرائیکی علاقیاں وچ تعلیمی ادارے ناکافی ہن‘ اکثر علاقیاں وچ اسکول ہن تاں استاد کوئے نی‘ یا استاد ہن تاں اسکول کوئے نی ۔ بہوں سارے علاقیاں وچ تاں اسکول اتے پرائمری ہیلتھ یونٹ محض کاغذاں وچ ہِن ۔ ایہا وجہ ہے جو سرائیکی علاقیاں وچ شرح خواندگی بہوں گھٹ ہے ۔ اِیں علاقے دیاں زرعی زمیناں اُتے ڈگھ ساری ناجائز قبضہ گیری ہے اکثر علاقیاں وچ اتھ دے علاقیاں دیاں نہراں دریائے ستلج تے بیاس دے سک ونجن توں بعد زرخیزی توں محروم تھی گئین ۔ سرائیکی علاقیاں وچ غربت پاروں ہزار ہالوک‘ روزگار دی گول پھرول سانگھے اپنے تڑتا ڈے چھوڑ کے‘ ملک دے مختلف شہراں وچ ونج کے محنت مزدوری کرن تے مجبور ہن ۔ کپاہ‘ ایں علاقے دا کیش کراپ اکھویندے‘ جیندے نال پنجاب دی ٹیکسٹائل انڈسٹری چلدی ہے مگر اتھ دے کاشتکار ازلی غربت دا شکار ہِن ۔ سرائیکی وسیب گیس اتے تیل دی معدنیات نال مالا مال ہے پر اتھ دے عوام کوں انہاں وسائل وچ شریک نی کیتا گیا ۔ سرائیکی وسیب دی ترقی تے جو سالانہ رقم خرچ کیتی ویندی ہے او محض کاغذی خانہ پُری ہوندی ہے ۔

دیہی علاقیاں وچ عام بندے دے ذراءع آمدن بہوں گھٹ ہِن ۔ اُنہاں دی آمدن دا ذریعہ زراعت اَتے مال مویشی ہِن ۔ فی ایکڑ پیداوار بہوں گھٹ ہے جاں جو کھاد‘ بیج‘ سپرے ملاوٹ شدہ دے باوجود مہنگا ہے ۔ عام درجے دا کاشتکار‘ زرعی ماہرین ولوں مفید مشوریاں توں وی محروم ہے ۔ زرعی مشینری عام درجے دے کاشتکاراں دے ہتھ وسوں باہر ہے ایہا وجہ ہے جو عام درجے دا کاشتکار‘ موسمیاتی تبدیلیاں پاروں (بارش‘ سیلاب) غربت دا شکار ہے ۔ غربت اَتے معاشی وسائل بہوں محدود ہوون پاروں لوک سرکاری بینکاں تے سودخوراں کنوں قرضہ گھندن تے ساری عمراں قرضہ لہیندے گزر ویندی ہے ۔ عام بندے دی معاشی بحالی کیتے اخوت دی بنیاد اَتے قرض حسنہ (مالی امداد) کیتے جامع حکمت عملی دی ضرورت ہے ۔ شہراں اَتے خاص طور تے دیہاتاں وچ مائیکروکریڈٹ اسکیماں بغیر سود دے شروع کیتاں ونجن ۔ دیہی علاقیاں دے بے روزگار نوجواناں کیتے ایگروبیسڈ سکل ڈیلپمنٹ پروگرام شروع کیتے ونجن ۔

اَجوکے ویلھے جینکوں اساں 21ویں صدی آہدے پئے ہیں اِیں ویلھے سرائیکی وَسوں بہوں سارے مسائل باوجود نویں سجاکی وچ ہے ایں نویں سجاکی دی وجہ میڈیا دی ترقی ہے ۔ جیندی وجہ نال سرائیکی وَسوں دے بندے دی سوچ اَتے سماج وچ تبدیلی آندی پئی ہے ۔ اَج لوکاں کوں اپنے ہوون تے سرائیکی قومیتی شعور تے شناخت دا احساس تھی گئے ۔ ابتداء وچ سرائیکی خطے دے سردار‘ تمندارتے جاگیردار‘ گدی نشین سرائیکی قومیتی شعور دے احساس دی نفی کریندے رہ گئین ۔ پر جڈاں انھاں ڈٹھے جو ایں واہند اگوں کوئی بندنی بدھیا ونج سگدا تاں وت ہن آپ او جاگ سرائیکی جاگ دے اگوان ببنڑدے جڑدے نظر آندے پئیں ۔ مگر وچوں وچ جاگیرداری‘ تمنداری تے سرداری مزاج نی بدلیا ۔ اَجوکے دور وچ پرائیویٹ الیکٹرانک میڈیا‘ پرنٹ میڈیا نے خبراں ‘ مذاکریاں اَتے تحقیقاتی رپورٹاں راہیں عوام دے سیاسی‘ سماجی اَتے معاشی معاملیاں بارے جان وندی کوں نویں جاگ لاڈتی ہے ۔

MubasherKaleem (talk) 12:47, 10 June 2019 (UTC)