سئیں نصراللہ خان ناصر دا تحقیقی مقالہ . سرائیکی شاعری دا ارتقاء
سئیں ڈاکٹرنصراللہ خان ناصر دے مقالے ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘ بارے گاٖلھ کرݨ چہنداں پر میݙی گاٖل تھولی لمبی تھی ویسے کیونجو ہک گاٖل تاں مقالے بارے ہے تے ݙوجھی ڳالھ متعصب لوکیں دی طرفوں رکاوٹیں بارے ہے ۔میں ݙسݨ چہنداں جو مقالہ ٻہوں اہم ہے ایندے وچ سرائیکی شاعری دی ہزار سالہ تاریخ بیان کیتی ڳئی ہے ، ڈاکٹر نصراللہ ناصر صفحہ 17تے آپ لکھدن ’’سرائیکی زبان دے شعری ادب دی ہزار سالہ تاریخ لکھدیں ہوئیں میݙے اڳوں ݙوجھا سب توں وݙا مسئلہ ایندے ادوار دا تعین تے ایندے شعری ارتقاء دا جائزہ گھنن ہئی۔ ادوار دا تعین کریندیں وقت انھاں سارے عوامل تے تفصیلی بحث کیتی اے ۔ جنھاں کوں سامݨے رکھ تے سرائیکی شاعری دے دور مقرر کیتے ڳن۔ ول ہر دور دے شروع وچ اُوں عہد دے سیاسی اور سماجی حالات دا ویورا کیتا ڳے۔ اُوںدور دیاں ادبی خوبیاں کوں بیان کیتا ڳے تے اوں دور دے نمائندہ شعراء دی نشاندہی کیتی ڳئی اے‘‘۔میݙی ایں تحریر دا ݙوجھا موضوع ایں مقالے دی ڄاݨ سُنڄاݨ ہے ۔
سرائیکی سند
لکھوڈاکٹر نصراللہ خان ناصر سرائیکی زبان و ادب تے سرائیکی تحقیق دا ٻہوں وݙا ناں اے ۔ بحیثیت براڈ کاسٹر اُنہاندا ٻہوں وݙا ناں تے ٻہوں وݙا حوالہ ہے ۔ پر میݙا اَحٖ دا موضوع اُنہائیں دا تحقیقی مقالہ ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘ ہے ، اے مقالہ سرائیکی زبان تے سرائیکی ادب دی قدامت دی ایجھی سندہے جو ایں خطے دیاں ٻیاں زباناں خصوصاً اُردو ، پنجابی کول ایجھی کوئی نشانی کائنی ، اے سند سرائیکی دی ہزار سال دی شعری روایت دی سند ہے ، جینکوں تحقیق تے ریسرچ دے چھاݨیں اِچوں چھاݨ تے سئیں نصراللہ خان ناصر پیش کیتے ،متعصب پنجابی لکھاریں جݙاں سرائیکی دا تحقیقی کم ݙٹھا تاں اُنہائیں دے وات پٹیج ڳئے جو جیرھی زبان کوں او اپݨا لہجہ آکھدے ہِن او تاں اتنی قدیم ہے جو اوں ویلے پنجابی پیدا وی نہ تھئی ہئی تے اوندا گِل گارا وی نہ بݨیا ہا ۔ نصراللہ خان ناصر 1981ء اِچ زکریا یونیورسٹی دے اُردو شعبے کوں سرائیکی شاعری دی تحقیق بارے درخواست پیش کیتی ، پر تحقیق دی اجازت دی بجائے رکاوٹاں پاتیاں ڳیاں ، اَتے شئیت پوری دنیا دی تاریخ اِچ اے وی پہلی مثال اے جو ݙو سال دا تحقیقی کم 16سال گھن ڳیا ، سولھاں سال بندے دی حیاتی دا وݙا حصہ ہے ، تحقیقی کم ڈاکٹر نصراللہ ناصر دی حیاتی دے وݙے حصے دے نال نال سرائیکی دا وی ٻہوں وقت گھن ڳیا جو مقالہ جتنا جلدی آوے ہا سرائیکی دا پندھ اڳونہاں تھیوے ہا ۔جرم کیا ہا؟ ایندا جواب لوظ سرائیکی ہے ،جے اے مقالہ سرائیکی نہ ہووے ہا تاں ایندے نال مجرمیں آلا سلوک نہ تھیوے ہا۔ ڈاکٹر نصراللہ ناصر کوں سرائیکی ہووݨ تے سرائیکی مقالہ لکھݨ دی جیرھی سزا ملی او ظلم دی ٻہوں وݙی داستان اے ، میکوں سمجھ نی آئی ڈاکٹر نصراللہ ناصر ظلم دی ایں داستان کوں قلمبند کیوں نی کیتا؟۔
مقالے دی رجسٹریشن
لکھومیں ݙسینداں جو ڈاکٹر نصراللہ ناصر 1980ء وچ پنجاب یونیورسٹی کوں سرائیکی مقالے دی رجسٹریشن واسطے درخواست ݙتی ، پنجاب یونیورسٹی انکار کیتا تاں اُنہاں زکریا یونیورسٹی کوں رجوع کیتا ،زکریایونیورسٹی دے رجسٹرار عرش صدیقی پہلا اعتراض کیتا جو سرائیکی دی جاہ تے تساں لکھو ’’پنجابی شاعری دا ارتقاء‘‘نصراللہ ناصرآکھیا ، سئیں سرائیکی الگ تے پنجابی الگ اے ، بورڈ دے کنوینئر اے بی اشرف حمایت کیتی تے آکھیا جو نصراللہ ناصر کوں رجسٹریشن ملݨی چہیدی اے جو اُنہائیں دا کم اہم اے ، عرش صدیقی ساریاں ہدایتاں لاہور دے سرائیکی مخالفاں توں گھندے ہَن ، عرش صدیقی آکھیا جو جیکر تساں ’’پنجابی شاعری دا ارتقاء‘‘ نی رکھݨ چہندے تاں وَل اے لکھو جو پنجاب میں سرائیکی شاعری دا ارتقاء ، ایندے اُتے ڈاکٹر نصراللہ خان ناصر آکھیا جو میݙا کم صرف موجودہ صوبہ پنجاب دے سرائیکی شاعریں بارے نی بلکہ ایندے وچ سندھ تے خیبرپختونخوا دے ٹانک ، دیرہ اسماعیل خان دے شاعر وی شامل ہِن ، وَل سرائیکی مخالفین ہک نویں چال چلی تے اے آکھیا جو تُساں مقالے دا عنوان رکھو’’پنجاب اور بیرون پنجاب سرائیکی شاعری کا ارتقاء‘‘نصراللہ ناصر ݙسیندن جو جݙاں میکوں زچ کر ݙتا ڳیا تے تھکا ݙتا ڳیا تاں میںڈاکٹر مہر عبدالحق،عمر کمال خان ایڈووکیٹ تے سئیںارشد ملتانی کول ونڄ کے دھاں ݙتی۔ اُنہاں آکھیا تُساں پریشان نہ تھیوو اساں عرش صدیقی کوں ونڄ تے سمجھیندوں کیوں جو عرش صدیقی کوں رجسٹرار بݨواوݨ وِچ اساݙا ہتھ ہے ۔او عرش صدیقی کول ڳئے ، عرش صدیقی ولا ہِک نویں چال چلی تے آکھیا جو میں ایں مسئلے دا حل کڈھینداںتے مقالے دا عنوان ہووے ’’پاکستان میں سرائیکی شاعری کا ارتقاء‘‘۔نصراللہ ناصر ݙسیندن جو میں راضی تھی ڳیوم تے میں کم شروع کر ݙتا ۔ جݙاں رجسٹریشن دا وقت آیا تاں اُنہاں آکھیا جو تُساں 1947ء توں گھن تے ہُݨ تک دی سرائیکی شاعری بارے اپݨا تحقیقی کم کریسو ۔میݙے پیریں تلوں زمین نکل ڳئی جو میں تاں ہک ہزار سال دی سرائیکی شاعری بارے ریسرچ کرݨ چہندا ہَم ، اے میکوں صرف 25سال دے اندر پابند کرݨ چاہندن ۔ میں آکھیا جو میں ایہہ نئیں کر سڳدا ، جیندے اُتے عرش صدیقی آکھیا کہ میں ’’میں اس مقالے پر اعتراض لگا کر واپس بھیج دیتا ہوں‘‘میں آکھیاتُساں اعتراض لائو میں عدالت ویساں ۔ڈاکٹر اے بی اشرف تے ڈاکٹر انوار احمد آکھیا جو اساں عرش صدیقی کوں مِل تے تہاݙا مسئلہ حل کرویندوں ۔او عرش صدیقی کوں ملیے، عرش صدیقی گاٖل نہ منّی،اُنہاں چاہ پیوݨ توں انکار کر ݙتا ۔عرش صدیقی ساریاں ہدایتاں لاہور دی پنجابی لابی توں گھندے ہَن ،ڈاکٹر الطاف قریشی ، شہباز ملک تے ملتان اِچوں حنیف چودھری ،ولی محمد واجد اے سارے لوک رَل تے سرائیکی دی مخالفت کریندے ہَن ۔
سندھی تے پنجابی دا فرق
لکھوڈاکٹر عاشق درانی شعبہ تاریخ دے سربراہ ہَن ،ہک سرائیکی چانسلر یونیورسٹی آ ڳئے اُنہاں ایں مسئلے تے بورڈ ٻلہایا تے ہِک سندھی ایکسپرٹ کوں وی شامل کیتا۔ بورڈ آکھیا جو رجسٹریشن ملݨی چاہیدی ہے بہترین مقالہ ہے۔ولی محمد واجد تے ٻے پنجابیں اوں سندھی ایکسپرٹ کوں ونڄ تے بھڑکایا جو نصراللہ ناصر تساں سندھیاں دا تݙا چیندا پئے تے سندھ دی اصل سرائیکی کوں قرار ݙے تے سارے حوالے سرائیکی شاعری دے سندھ اِچوں گھدی اَمدے،سندھی انہیں دے آکھیے نہ لڳا تے آکھیا جو اساں سرائیکی زبان دے وی اپݨی ماں وانگے قدر کریندوں ۔اتھاں ہک ٻیا تماشہ تھیا جو منظوری ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء ‘‘دی ݙتی ڳئی پر فائل دے وچ کٹ تے لکھ ݙتا ڳیا ’’پنجابی شاعری دا ارتقاء‘‘۔ ڈاکٹر نصراللہ ناصر ݙسیندن جو میں ایں گاٖلھ تے دھاڑ دھاڑ کیتی تے آکھیا جو میݙے نال ایہہ ظلم نہ کرو۔تساں نی کرݨ ݙیندے تاں میں پی ایچ ڈی نی کریندا، سرائیکی نال محبت کرݨ آلئیں دے دٻائو تے ہک واری ولا اجلاس تھیا ، عاشق درانی ،اے بی اشرف تے سندھی ایکسپرٹ زور زور دا اَلاوݨ پئے ڳئے تے عرش صدیقی کوں آکھیا جو سرائیکی نال مذاق بند کرو ۔تے پنجابی لوظ ختم کرو ،وَل اُتھاں درستی کیتی ڳئی ایں موقعے تے پنجاب دے ادبی سومنات ڈاکٹر وحید قریشی آکھیا ’’رجسٹریشن ہو گئی اے کوئی گل نئیں، اَجے بڑا ٹائم اے وختہ پا دیاں گے‘‘۔ایں موقعے تے سندھی ایکسپرٹ ایہہ آکھیا جو مقالے اتنا شاندار ہے اگر طالب علم چاہے تاں اینکوں سرائیکی وچ وچ وی لکھ تے پیش کر سڳدے ،چنانچہ ایہہ دنیا دی کہیں وی یونیورسٹی دی طرفوں پہلا مقالہ ہئی جیڑھا سرائیکی اِچ لکھیا ویندا پیا ہئی ۔
ڈاکٹر شہباز ملک دا تعصب
لکھوسال سوا سال رجسٹریشن دے مرحلیں وچ گزار ݙتا ڳیا ، رجسٹریشن دے فوری بعد حکم ݙے ݙتا ڳیا جو تُساں تھیسس جمع کرائو ۔میں آکھیا جو میݙی تاریخ رجسٹریشن توں شمار کرو اُنہاں آکھیا بالکل نئیں تہاݙی تاریخ او ںویلے توں شمار تھیسے جݙاں توںتساں اپلائی کیتے۔اُنہاں ایہہ وی نال دھمکی ݙتی جیکر تُسا ںاپݨا تھیسس جمع نی کرویندے تاں تہاݙی رجسٹریشن منسوخ کریندوں ۔ نصراللہ ناصر ݙسیندن جو میکوں ڈاکٹر انوار تے ڈاکٹر اے بی اشرف آکھیا جو انہاں فیصلہ کر گھدے تساں ہُݨ فوری طور تے اپݨا مقالہ جمع کرائو نتاں ایہہ تہاݙی رجسٹریشن دا تݙا چیندن۔میں اپݨا تحقیقی مقالہ جمع کرایا حالانکہ میݙا ارادہ ہئی میکوں سال چھی مہینے ٻے ملن ہا میں ایندے اُتے مزید کم کراں ہا پر میکوں ایہہ سب کجھ مجبوراً کرݨا پیا۔میں ہک گاٖل ایہہ وی آکھی ہئی جو پنجابی لکھاری ڈاکٹر شہباز ملک میݙے نال کھلا تعصب کریندے اوندے علاوہ تساں ایہہ مقالہ جئیں کوں میݙا مقالہ بھیڄو میکوں اعتراض نہ ہوسے۔ پر یونیورسٹی ڈاکٹر شہباز ملک تے ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل کوں مقالہ بھیڄیا ، ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل ایں مقالے بارے شاندار ریمارکس ݙتے تے آکھیا جو ایہ مقالہ اتنا شاندار ہے جو ایں مقالے کوں یونیورسٹی شائع کرے۔ست سمندروں پار آلے دی رائے آ ڳئی پر ڈاکٹر شہباز ملک میݙا مقالہ دٻا گھدا ۔سال ، ݙو سال ، ترائے سال ، چار سال ، پنج سال ایں توں وی ودھ مقالے روکیا ڳیا ، میں کوششاں کیتیاں ، سفارشاں کیتیاں ، گورنر ٹِکا خان کوں آکھیا ، محتسب کوں درخواست بھیڄی ،کتھوں شنوائی نہ تھئی ، وَل ڈاکٹر انوار وائس چانسلر کوں خط لکھیا جو ڈاکٹر نصراللہ دی ڈگری دے معاملے تے شرمناک تعصب دا مظاہرہ کیتا ویندا پئے پر افسوس جو یونیورسٹی خاموش تماشائی بݨ ڳئی ہے ۔ اُنہاں ہک خط اِچ ایہہ وی لکھیا جو ’’ہم چشمے جاری نہیں کر سکتے مگر ایڑھیاں تو رگڑ سکتے ہیں‘‘وَل یونیورسٹی ایں خط دا ایکشن گھدا وَل ڈاکٹر شہباز ملک کوں اوندے مخالف جیرھے جوپنجابی ٻولݨ آلے ہَن۔شہباز ملک کو ں ݙاڈھا گندا کیتا تے میݙے نال وی ہمدردی دا اظہار کیتا تے ایں طرحاں میݙا ایہہ مقالہ ڈاکٹر شہباز ملک دی قید اِچوں آزاد تھیا تے ایں طرحاں ݙو سال دا ایہہ کم سولھاں سالیں بعد میکو ں ملیا ۔
نصر اللہ ناصر کیا کیتے ؟
لکھواَحٖ زکریا یونیورسٹی اِچ ٻیٹھے ہوئے کجھ سرائیکی اُستاد اَکھیندن جو ڈاکٹر نصراللہ ناصر دا سرائیکی واسطے کیا کم ہے؟اوندا تاں مقالہ وی اُردو شعبے دی طرفوں ہے ،میں اَکھینداں جو ایہہ او استاد ہِن جنہاں کوں آپوں اَمدا ویندا کجھ نی تے ڈاکٹر نصراللہ ناصر دا مقالہ پڑھ تے اَحٖ ایم اے سرائیکی وی کیتی ہینے تے نوکریاں وی گھدی ٻیٹھن۔ وَل گاٖلھیں وی کریندن ، اے ظلم نی کیا ہے۔اے وی ظلم دی ہِک داستان ہے جینکوں اساں سرائیکی وسیب نال تھیوݨ آلے مظالم دی داستانیں اِچ شمار کر سڳدوں ۔ ایہہ گاٖلھیں ڈھیر عرصے توں میݙے ذہن تے ہَن تے میں قرض سمجھدا ہم جو میں ایہہ گاٖلھیں اپݨے وسیب دے لوکیں کوں ݙساں۔ کیونجو میں آپ ایہو جئے حالات توں گزریاں ، میکوں پتہ ہے جو زکریا یونیورسٹی وِچ سرائیکی شعبے تے سرائیکی ایریا سٹڈی دے بݨاوݨ واسطے میں سارا سارا ݙینہہ لاہور عدالت دے بنچیں تے ٻہہ تے کیویں گزریندا ہَم ،کیویں پیشیاں بھڳتیندا ہَم ، کیویں جھڑپاں تھیندیاں ہَن تے کیجھے مشکلات تے سخت حالات توں گزر تے سرائیکی شعبہ ،سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر بݨوایا وَل اوندی بلڈنگ واسطے 4کروڑ روپیہ اَنج حاصل کیتا ،کالجیں دے وچ سرائیکی لیکچرر دی تعیناتیاں واسطے الگ کیس لڑیاتے اسلامیہ یونیورسٹی بہاول پور اِچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ کو مستقل کراوݨ واسطے صدر فاروق لغاری کنوں الگ منظوری گھدی ،اَحٖ سرائیکی تاریخ دے طالب علم کوں انہاں گاٖلھیں دا علم کائنی جو کون لوگ ہَن تے کیا کیا کوششاں کریندے رہ ڳن ۔ اَحٖ جیکر میٹرک دی سطح تے سرائیکی آ ڳئی ہے یا پوسٹاں مِل ڳن تاں کیا ایہہ سارا کجھ چھو منتر نال تھی ڳئے ؟شرم آوݨی چہیدی ہے ایجھے لوکیں کوں جیرھے آکھدن جو نصراللہ ناصر دی کیا خدمات ہِن انہاں دا مقالہ وی اُردو بارے ہے۔
نصر اللہ ناصر ظلم دی داستان خود لکھن
لکھوسرائیکی ریسرچ سکالر نال کیویں تعصب کیتا ڳیا ؟ایندی ہلکی جہی جھلک میں ݙکھئی ہے ،پوری داستان ڈاکٹر نصراللہ ناصر کوں خود لکھݨی چہیدی ہے تانجو اساݙی آوݨ آلی نسل کوں پتہ لڳ سڳے جو کون کیا کریندا رہ ڳئے۔ہُݨ میں گاٖل کرݨ چہنداں سرائیکی مقالے دے بارے میں ݙسینداں جو مقالے دے ݙاہ عنوان ہِن ہر عنوان اپݨی جاہ تے ہک کتاب ہے۔ پہلا باب سرائیکی زبان دے بارے وچ ہے ایندے سرائیکی زبان دی قدامت بارے ݙسایا ڳے جو سرائیکی دا دراوڑی زبان دے نال نال ݙوجھیں زبانیں دے نال کیا رشتہ ہے ؟۔پہلے باب اِچ عظیم وادیٔ سندھ دا ذکر کیتا ڳے ، اِتھاں میں ایہہ ݙسی ونڄاں جو وادی سندھ توں مراد صوبہ سندھ نی بلکہ وادی کنوں مراد ااَحٖ دا سارا پاکستان ہے تے اَحٖ دے پاکستان دی اصل زبان سرائیکی ہے ۔سندھی زبان سرائیکی دی بھیݨ نی سرائیکی دی دھی ہے۔ لاہوری زبان ماجھے دی ٻولی تے دوآبی ٻولی سرائیکی دے لہجے ہِن ۔بلوچی دے پشتو فارسی خاندان دیاں زباناں ہِن تے ایہہ ٻاہرو آئن ، موجودہ پاکستان اِچ ہندکو ،پوٹھوہاری دراصل سرائیکی ہِن ۔ میں ایہہ وی ݙسی ونڄاں جو سندھ دا مطلب دریا ہے ،صوبہ سندھ وادیٔ سندھ دا ہک جزو ہے ، کل سرائیکی وسیب ہے، جینکوں تاریخ دے کتابیں دے وچ سپت سندھویعنی ست دریاویں دی سر زمین آکھیا ڳے۔سندھ ہک دریا ہے جݙاں جو ست دریا اساݙے کول آ کے رلدِن ، میں ایہہ وی ݙسی ونڄاں جو دریائے سندھ کوں سندھ سرائیکی وسیب اِچ آکھیا ویندے جݙاں جو سندھ آلے اینکوں مہران اَکھیندن۔ خیر! میں گاٖل ایہ پیا اَکھیندا ہم جو ڈاکٹر نصراللہ ناصر پہلے باب ا چ وادیٔ سندھ ( سرائیکی وسیب)دی قدامت دا ذکر کیتے ۔ ایندا اندازہ تساں پہلے باب دے عنوانات توں کر سڳدو۔عنوانات ایہہ ہِن:
مختلف ادوار
لکھومنڈا دور ، دراوڑی دور ، آریائی دور ، ایرانی دور،ٻدھ مت دا دور،رائے خاندان دا دور ، برہمن دور ، اسلامی دور ، فاطمینِ مصر دا دور، سکھاں دا دور ، انگریزی دور ، پاکستانی دور
زباناں دی ونڈ
لکھوجارج گریرسن ، ڈاکٹر محی الدین قادری زور ، ڈاکٹر سینتی کمار چٹرجی،ڈاکٹر مسعود حسین خان ،ڈاکٹر سدھیشور رائو ورما ، ڈاکٹر شوکت سبزواری ،ڈاکٹرسہیل بخاری
سرائیکی زبان دا منڈھ
لکھومنڈاری تے سرائیکی ، سرائیکی تے دراوڑی لسانی رشتے ، سرائیکی تے اسوری ، سرائیکی زبان تے وراچڈہ اپ بھرنش۔
سرائیکی زبان دا ݙوجھا دور
لکھوسرائیکی تے عربی ، سرائیکی تے فارسی ، سرائیکی تے اُردو ، سرائیکی زبان تے ہمسایہ علاقائی زباناں ، سرائیکی تے پنجابی ، سرائیکی تے سندھی ، سرائیکی تے پشتو ، سرائیکی تے بلوچی ۔سرائیکی رسم الخط : قدیم ملتانی رسم الخط ، براہمی رسم الخط ، دیونا گری رسم الخط (شاردا ، منڈا ، اُچی، کڑکی رسم الخط)عربی رسم الخط ،فارسی رسم الخط۔اے ہن پہلے باب دے عنوان ، آئو اڳوں تے جُٖلوں۔
لوک ورثہ
لکھوسرائیکی شاعری دے ارتقاء دے ݙوجھے باب اِچ سرائیکی زبان دے لوک ورثے کوں پیش کیتا ڳے۔ایں باب کوں پڑھ تے پتہ لڳدے جو سرائیکی کتنی وݙی زبان ہے اوندا ادب کتنا وݙا ہے ۔ ایندے اصناف سخن کتنے ڈھیر ہِن ۔سرائیکی وسیب جیویں میں پہلے ݙس آیاں ، ست دریاویں دی زمین ہے ۔ سرائیکی ہِک زرعی سماج ہے ۔ایں سماج دی اساں ہک ہک شے تے غور کروں تاں اوندے وِچوں کئی کئی سو ناں تے ونوون دیاں چیزاں مل پوسِن، مثال طوراساں ہک کھوہ دا ناں گھندوں تاں کھوہ دی ہک ہک شے دا انجو اَنج ناں ہے اینویں ہک وَݨ ڄال ہے تاں وَل ڄال دے مُنڈھ توں گھن تے اوندے لیمڑیں تئیں ہک ہک شے دے انجو اَنج ناں ہِن۔ اینویں زبان ہووے ، ادب ہووے ، شاعری ہووے سب دے انجو اَنج ناں ہِن ایندا اندازہ تُساں سرائیکی شاعری دا ارتقاء دے ݙوجھے باب توں کر سڳدو۔عنوانات اے ہِن۔
الفاظ دا ذخیرہ، آکھاݨاں ، محاورے ، دعائیں ، ٻجھارتاں ، کھیݙاں دے ٻول ، لوک قصے ، لوک شاعری ، لولیاں ، پرنے دے گیت ، موسماں دے گیت ، فصلاں دے گیت، ٻکروالاں تے ملاحواں دے گیت۔چھلّے ، مورݨ ، ٹہر ، گانمݨ ،جھمر دے گیت ، بگڑو ، سَمّی ، ٻاگھی،ساوݨ ماکھوں ، ٻوݙی ، پہاکے، ٹپّہ ،چرخہ ، ڈھولا ، ماہیئے ، تورا ، کلیاں ، ݙوہڑہ ۔سندھی لوک گیت (سندھی لولی ،گانمݨ، چھلو، بیلݨ،جھولٹو،رولو ،موݙی ،گیپج)
تریجھا باب
لکھوسرائیکی شاعری دا ارتقاء دا تریجھا باب سرائیکی شاعری دا جائزہ موضوعات دے حوالے نال ہے۔ ایندے وچ سرائیکی شاعری دے قسمیں بارے ݙسیا ڳے ،مذہبی تے صوفیانہ شاعری بارے ݙسیا ڳے ، عشقیہ تے مزاحیہ شاعری بارے ݙسیا ڳے ، اِتھاں کتابیں دا ذکر ہے تے اُنہیں دے مصنفین دا ذکر ہے ۔عنوانات ݙیکھو:
مذہبی شاعری
لکھو(الف)۔حمدیہ تے نعتیہ ،نورنامے ،معراج نامے ،تولّد نامے ، حلیے مبارک،نعتیہ گھڑولیاں ،نعتیہ تورے،نعتیہ جوگی نامے ،نعتیہ طوطے نامے، نعتیہ ڈھولے ،نعتیہ سہ حرفیاں ،ٻارہ ماہ محمدی،نعتیہ سہرے ۔(ب)۔دینی رسائل
صوفیانہ شاعری
لکھو(سلسلہ چشتیہ ، سلسلہ سہروردیہ ، سلسلہ نقشبندیہ ، سلسلہ قادریہ) حضرت بابا فرید الدین گنج شکر ، اسماعیلی بزرگ ، صوفی شعراء ،شیخ ابراہیم فرید ثانی ، حضرت سلطان باہو ،میاں علی حیدر ملتانی ،حضرت خواجہ محکم الدین سیرانی ،حافظ جمال اللہ ، حضرت سچل سرمست ،روحل فقیر ، حمل خان لغاری ،بیدل سندھی ،محمد محسن بیکس ، حضرت خیر شاہ ، حضرت خواجہ عاقل جوگی ،حضرت مجروح شاہ ،حضرت خواجہ غلام فرید ،مولانا محمد یار ڳڑھی اختیار خان ،سید ولایت شاہ
عاشقانہ شاعری
لکھوچراغ اعواݨ، مولوی لطف علی ، عبدالحکیم اُچوی، گل محمد شیروی ، سید اکبر شاہ ، منشی برات علی ، گل محمد چشتی،نوروز ،مخدوم الملک سید،کمال خان مگسی ، دیوان خوشدل، خادم مکھݨ ٻیلوی،امیر حیدر میرݨ ، سید مبارک شاہ ، جان محمد گداز، خرم بہاول پوری ، جندن ملتانی ، محمد امین عاشق ، عاصی پیر بخش،سخی امیر ، گل محمد فائق ، صابر مبارک پوری ، پُردرد۔
مزاحیہ شاعری
لکھوحسین دیدڑ ، حاجی ٹالپور ، امیر حیدر میرݨ ، گامݨ کروڑوی ،میاں محمد بخش ، مولانا نصیرالدین خرم بہاول پوری ،حاجی شاہ فائق ، غلام غوث غلام ، موجی ملتانی ،خواجہ محمدالدین ، دُرݨ فقیر ،ممدا ݙکݨ،سوبھا منشی،سخی امیر،مصری خان مخلص،سردار غلام حیدر خان یتیم جتوئی ۔
ملی شاعری
لکھوایندے وچ مختلف شاعراں دے وطن دے حوالے نال گیت شامل ہِن ۔
چوتھا باب
لکھوکتاب دا چوتھا باب اصناف سخن دے جائزے بارے ہے ۔اصناف سخن دی ترتیب کوں ݙیکھ تے پتہ لڳدے جو سرائیکی شاعری اتنی وݙی ہے تاں سرائیکی وسیب تے سرائیکی سماج کتنا وݙا ہوسے ۔ڈاکٹر نصراللہ ناصر دی کتاب دا پنجواں عنوان سرائیکی مرثیہ دے بارے اِچ ہے ۔ایں عنوان اِچ عرب سیاحواں دی آمد ، کرامتی دور تے حسینی ٻانبھڑاں دا کلام پڑھݨ نال تعلق رکھدے ۔ݙوہیں ابواب دے عنوانات اے ہِن۔
اصناف دا ذکر
لکھوکافی ، سی حرفی ، چرخہ نامہ ، ڈھولا ، جوگی نامہ،گھڑولی ، بارہ ماسا ، ست وارے، ہشت پاس ، ݙوہڑہ ،دفعہ ،چھلا ،پوڑی ،سلوک،گانمݨ ،طوطا نامہ ، تورا ، جندڑی ، بیت ، جنگ نامہ ، بحر ، مثلث ، مخمس،مسدس، غزل ،رُباعیات تے قطعات۔ عشقیہ داستاناں :(الف) ہیر رانجھا ، دمودر داس دمودر، چراغ اعواݨ ، علی حیدر ملتانی ، حمل خان لغاری ، احمد دین ، امیر حیدر میرݨ ، نورالدین مسکین،خادم مکھݨ ٻیلوی۔(ب)سسی پنوں ، خلیفہ نبی بخش لغاری ،سید اکبر شاہ ، صالح محمد مسکین ، منشی برات علی ، احمد بخش غافل ، سید جلال کلیم ۔(ج)سیف الملوک، مولوی لطف علی ، مخدوم محمد بخش ، سلطان سومرو (د)یوسف زلیخا ، صدیق لالی ، مولوی عبدالحکیم اُچوی، غلام سکندر خان ، مولوی احمد یار تونسوی ، محمد نواز خوشتر (ہ)لیلیٰ مجنوں ، گل محمد چشتی ، محمد بخش نوروز(و) مرزا صاحباں ،سید اکبر شاہ ، مولانا سراج الدین پردیسی ، نورݨ گدائی (ز)(متفرق)،قصہ مصری بائی ، گاذر نامہ ، لیلاں چنیسر ، بیژن منیژہ،سراپ ،قصہ جیسی ، قصہ تمیم انصاری ، باغ و بہار ملتانی ، سمّی۔عرب سیاحواں دی آمد ، قرامطی دورِ اقتدار ، حسینی ٻہمناں دا کلام ، اسماعیلی پیراں داکلام ،قدیم دور دے تذکرہ ہائے واقعات کربلا،یارہویں صدی ہجری وچ مرثیہ ،ٻارہویں صدی ہجری وچ مرثیہ ، تیرھویں صدی وچ مرثیہ ،غلام سکندر غلام ، مولوی اللہ بخش فدوی ، سید اکبر شاہ ، مولوی فیروز الدین ، سید ذوالفقار علی شیرازی ، سید علی شاہ چھینوی ،چوݙویں صدی وچ مرثیہ ، منشی نبی بخش مضطر ملتانی،مولوی گل محمد عاشق ملتانی ، غلام حیدر فدا ، منشی محمدرمضان بہار ملتانی ، سید امام علی شفیق ، حاجی نبی بخش شوق کربلائی ، منشی نور محمدگدائی ، مخدوم نوبہار سیری۔ سندھ وچ سرائیکی مرثیہ : سید ثابت علی شاہ ثابت ، سید علی شاہ چھینوی ، حضرت سچل سرمست ، بیدل فقیر سندھی ، ہمت علی شاہ رضوی ،قائم فقیر ،سید ہادی بخش شاہ مسکین ،مرزا قربان علی بیگ قربان ، مرید حسین مرید کربلائی مشہدی ۔سرائیکی مرثیہ دے خاص گُٖن۔
سرائیکی شاعری دا چھیواں ، ستواں ،اٹھواں تے نانواں اہم ابواب ہِن . انہاں ابواب اِچ سرائیکی شاعری دا سن وار جائزہ گھدا ڳئے ۔ پہلے دور وچ 500ہجری توں 11سو ہجری تئیں ، ݙوجھے باب اِچ 11ہجری توں 12سو ہجری تئیں دا جائزہ شامل ہے ۔1857ء دی عالمی جنگ دے حالات دا وی جائزہ گھدا ڳئے ۔انہاں ابواب اِچ ہر طرحاں دی شاعری تے شعرا دا وی جائزہ گھدا ڳئے ۔چھیکڑی باب وچ گاٖلھیں دا نتارا وی موجود ہے ۔چارے ابواب دے عنوانات اے ہِن۔
چھیواں باب
لکھوسیاسی ادوار دا خاکہ، علم و عرفان دے مراکز :ملتان تے اُچ ،تہذیبی وراثت ،سرائیکی شاعری دے ادوار دی ونڈ ۔
پہلا ؍مذہبی شاعری دا دور
لکھوایں دور دیاںخصوصیات،قدیم نمونے ،تریجھی صدی ہجری دا نمونہ کلام ، سرواہی دے شعر،پتن منارے دا چرن ، کوٹ مروٹ دی کہاوت ، ہارون بن موسیٰ ملتانی،حضرت خواجہ فرید الدین گنج شکرؒ ، حضرت بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دا ݙوہڑہ ،عزیزی ملتانی دی تاریخ گوئی ، حضرت مخدوم جہانیاں جہاںگشتؒ دے مصرعے ،تاریخ فیروز شاہی دا فقرہ ،قدیم دور دی ہک منظوم تاریخی کہاوت ، سب توں پہلا منظوم جنگ نامہ ، پہلا مسلمان سرائیکی شاعر ، سترھویں صدی عیسوی دا ہک ہندو شاعر ، گرنتھ وچ سرائیکی شاعری ، قصیدہ بردہ شریف دا منظوم ترجمہ ،قصیدہ شوقیہ دا منظوم ترجمہ ، حضرت ملاّں ،اسماعیلی پیر تے گنان ، پیر نورالدین ،پیرشاہ شمس سبزواریؒ ، پیر صدرالدینؒ ، پیر حسن کبیر الدینؒ ،محمد اعظم خان چانڈیہ ،حضرت قبول فقیرؒ ، حضرت بابا فرید الدین مسعود گنج شکرؒ ، بابا فریدؒ دا کلام ، خواجہ امیر خسروؒ ،پیارا شہیدؒ ، شیخ فرید الدین ابراہیم ثانی ، دمودر داس د مودر ،مولوی عبداللہ لاہوری، عبدالکریم جھنگوی ،طیب شکوہی ، حضرت شاہ ولایت ملتانی ، شاہ حبیب قادری ، حضرت سلطان باہو ؒ، شیخ عبداللہ ملتانی ، عظمت خان بڈانی ، پیارے لال ، چودھری نعمت رام نعمتی ، سکندر خان سکندر ، سیدزمان شیرازی ، حافظ محمد شاعر ، مولوی محمد صدیق صادق ، سلطان محمد انصاری ،عبدالہادی انصاری
ستواں باب
لکھوݙوجھا صوفیانہ شاعری دا دور: ایں دور دا ادبی مکھ مہاندرا ،علی حیدر ملتانی ، چراغ اعواݨ ، صدیق لالی، مولوی لطف علی، احمد یار تونسوی ، حاجی نور محمد شیر ڳڑھی ،روحل فقیر ، حضرت سچل سرمست ، صوفی مراد فقیر ، قادر بخش ڳولو ، عبدالحکیم اُچوی ،خواجہ محکم الدین سیرانی ، نواب ولی محمد لغاری ، حضرت پیر پگاڑوپیر محمد ارشد،صدیق فقیرسومرو، حضرت حافظ محمد جمال ، خلیفہ نبی بخش لغاری ، غلام محمد بہاول پوری ،عثمان فقیر سانگی ،فقیر محمد یار ، فقیر غلام حیدر شر ، منشی غلام حسن گانمݨ ، خلیل لشاری ، امیر حیدر میرݨ ، حمل فقیر لغاری ، بیدل فقیر سندھی ،نانک یوسف ،امام بخش امام ،مولانا عبدالغفور مفتون ہمایونی ، احمد یار اُچوی ، حسین دیدڑ ، خوش خیر محمد ہسیباݨی ، سید ذوالفقار علی شیرازی ، ملک نور محمدنورامالی، نواب شاہ نواز خان خادم ،نواب محمد اکبر خان شائق ، سید اکبر شاہ۔
اٹھواں باب
لکھوایں دور دیاں ادبی خوبیاں ،غلام علی فقیر، خدا بخش فقیر ، دریا خان فقیر،پیر علی گوہر شاہ اصغر ، اللہ داد تونسوی ، مخدوم شاہ محمد ، گل محمد چشتی ، صالح محمد مسکین ، دیوان خوشدل ،مخدوم الملک سید،سیدخیر شاہ ، بی بی جنت مائی ، دائی پھاپھل حفظانی،حاجی ٹالپور، محمد محسن بیکس ، غلام قادر قریشی، چھتو سانگی ، شاہ محمد دیدڑ ، میر علی مراد خان تالپور مجروح ، فقیر والی ݙنو ، مینگھو فقیر ، پیر رُشد اللہ شاہ ،سید رشید الدین ، سید مصری شاہ ، حضرت خواجہ غلام فرید ،حالاتِ زندگی، خواجہ فرید دی شاعری ، تصوف ، فرید دا نظریہ غم ،نظریہ جمالیات ،کلام فرید وچ ملی جذبے ، حضرت خواجہ غلام فرید دے ݙوہڑے ،غلام سکندر غلام ، مولوی فیروز ، مولوی نور الدین مسکین ، صوفی رکھیل شاہ ، مولوی غلام محمدخان زئی، شاہ نصیر الدین نقشبندی ، سید فاضل شاہ ، حسن بخش شہداد پوری ، مولوی اللہ بخش فدوی ، مولوی محمود مولائی ، غلام سکندر خان مسکین ، سوبھا فقیر ، محمود کھٹیاݨ ، عمر خان شاہد، مولانا برخوردار خوشدل ، سید محمد غوث ، سردار کوڑے خان جتوئی ، محمد عظیم خان عظیم ، مشتاق رضا ، حافظ اللہ بخش طالب ، غلام فقیر بلوچ ، حاجی ولی محمد عاجز ، خوشی رام ، ہمت علی شاہ رضوی ، میر علی نواز خان ناز ، نواب شاہ سائل، قائم فقیر ، حافظ ہادی ݙنو ، میر علی نواز علوی ، حضرت احمد یار، میر عبدالحسین سانگی ، قاضی فقیر محمد قانع ، غلام فقیر ، کمال خان مگسی ، خواجہ عاقل جوگی ، محمد بخش فائق ، حافظ فتح محمد قادری ، چوہڑ لعل مست ، باغ علی شاہ ، مولوی اللہ بخش جانباز ، سید جلال کلیم ، سید جہان شاہ مجروح ، اللہ بخش فائق ، مخدوم دیوان ولایت شاہ ، مولوی احمد یار ، خواجہ محمد یار فریدی، خواجہ نازک کریم ، جان محمد گداز، سید مبارک شاہ ، قاضی محمد عارف ، میاں محمد بخش نوروز، محمد مٹھا ، منشی تیغ علی کمتر، مولانا نور محمدکہتر ، اللہ ݙیوایا پُر جوش ، مضطر ملتانی ، مولوی غلام حیدر فدا ، گل محمد عاشق ملتانی ، خادم مکھݨ ٻیلوی ، جندݨ ملتانی ، قاضی امام بخش شیروی۔
نواں باب
لکھوپہلا حصہ :چوتھا دور ؍پاکستانی دور،پاکستانی دور دیاں خصوصیات ، مخدوم محمد بخش ، پیر حضور الدین عاصی ، مخدوم نوبہار سیری ، سخی راضی فقیر ، منشی برات علی ، خوشتر ججوی ، مولانا نصیر الدین خرم بہاول پوری،مولانا عزیز الرحمن عزیز ، صابر مبارک پوری ،بابا شیر محمد شیرݨ ، یتیم جتوئی ،احمد خان طارق ، نور محمد سائل ، بخت علی فقیر ، حافظ عبدالکریم دلشاد ،فیض محمد دلچسپ ، صالح محمد صالح اللہ آبادی ، سید عاصم اُچوی ، مولانا عبدالمالک صادقی ،خواجہ محمد دین سئیں ، غلام حسن حیدراݨی ، غلام حیدر مستانہ ، بیگم نصرت عبدالرشید ،محمد رمضان سفیر لشاری ،محمد امیر مجروح ، جانباز جتوئی۔ݙوجھا حصہ:( جدید شاعری)،سیدحسن رضا گردیزی ،حبیب فائق ، رشید قیصرانی ، ارشاد تونسوی ، سید محسن نقوی ، اسلم جاوید ، انجم لشاری ، احسن واگھا ، ممتازاطہر ،منیر فاطمی ، ممتاز حیدر ݙاہر ، سلیم احسن ، رشید عثمانی ، ریاض رحمانی ، نصیر سرمد سائروی ، قیس فریدی ، ارشد ملتانی ، دلشاد کلانچوی ، صدیق طاہر ، نقوی احمد پوری ،اقبال بانو ، اقبال سوکڑی ، عزیز شاہد۔پاکستان دور دا اڄوکا ترکہ۔
ݙاہواں باب
لکھوکتابیات:1:مطبوعہ کتاباں2:غیر مطبوعہ کتاباں3:انگریزی کتاباں4:رسالے تے اخبار5:زبانی روایات تے انٹرویوز6:ریڈیو پاکستان سائونڈ لائبریری ۔
ڈاکٹر نصراللہ ناصر دا مقالہ سرائیکی شاعری دا ارتقاء شاعری دے نال نال سرائیکی وسیب دی منظوم تاریخ وی ہے ، زبان و ادب دا جائزہ وی ۔اِتھوں پتہ لڳدے جو عہدِ قدیم توں گھن تے ہُݨ تئیں سرائیکی زبان تے ادب دا پندھ کیا ہے ۔سرائیکی وسیب دا سب توں وݙا المیہ اے ہے جو ایندی تاریخ محفوظ نی تھی سڳی ، ایندی وجہ سرائیکی وسیب تے حملہ آوری ہے ،جئیں گھر اِچ چور تے ݙاکو وَل وَل آنون او ہمیش بھریا گھر ہوندے ۔ بُکھے دے گھر کُئی نی ویندا ، سرائیکی وسیب جینکوں تاریخی کتابیں دے وچ سپت سندھو آکھیا ڳے ،بیت الزہب(یعنی سونے دا گھر) ہزار ہا سالیں توں رَڄا کڄا وسیب ہے ۔ ایں وسیب دے لوکیں سونے دیاں جُتیاں پاتِن ،جینکوں اساں تلے آلا کھسہ اَکھیندو ں۔اے او وسیب ہے جیکوں تہذیب دا گہوارا تے مذاہب دا مولد آکھیا ڳے۔ ایں خطے دے بارے تاریخی کتابیں وچ آکھیا ڳے ایہ او خطہ ہے جتھاں انسان اپݨے ݙو پیراں تے ٹُرݨ سِکھیا۔ سرائیکی وسیب دی قدامت تے عظمت کوں سارا جگ جہان منیندے ۔سرائیکی وسیب دی زرخیزی اپݨی مثال آپ ہے ۔سرائیکی وسیب دا جرم ایہو ہے جو اللہ سئیں اونکوں ہر شے نال مالا مال کیتے ۔ اے وسیب مال دولت دے نال نال روز اول توں گھن تے ہُݨ تئیں اَنا دا سب توں وݙا مرکز ہے ۔ایں سانگے سارے جگ جہان دے بُکھے چور تے ڈاکو ایں وسیب تے حملہ آور تھیندے رہ ڳن ۔ دارا اوّل توں سکندر ،ترک ، عرب ، افغان تے ولا رنجیت سنگھ توں انگریز سامراج تئیں سرائیکی وسیب دی تاریخ گواہ ہے جواتھاں دے لوکیں اپݨے جانیں تے کھیݙ تے اپݨی ماء دھرتی دا دفاع کیتے تے کہیں حملہ آور دے اڳوں ہتھیار نی سٹیے۔ایہو وجہ ہے جو حملہ آوریں سرائیکی وسیب تے قبضے دے بعد سب توں زیادہ ظلم ایں وسیب دے لوکیں تے قتل عام دی شکل اِچ کیتے ولا ایں وسیب دی قدامت تے عظمت دے نشان تے آثار مٹائے تے لائبریریں کوں بھاہیں لایاں ۔ پر شاعری ہک ایہو جئی منظوم تاریخ ہے جیرھی کہیں نہ کہیں شکل اِچ سینہ بہ سینہ اڳوں ٹُردی رہ ویندی ہے ۔ڈاکٹر نصراللہ ناصر دی ہزار سالہ سرائیکی شاعری دا جائزہ ایں سلسلے دی ہک کڑی ہے میں نصراللہ ناصر کوں مبارک باد ݙینداں جو اُوں اساݙی زبان ، ثقافت ، ادب تے خود سرائیکی تاریخ اوندے جغرافیے دے ثبوت کوں بچا گھدے ۔ جو کل کوں کُئی شخص اساں کنوں سرائیکی وسیب دی قدامت دا شجرہ پُچھسے تاں اساں اونکوں اے کتاب اونکوں ثبوت دے طور تے پیش کر ݙیسوں۔
حوالہ
لکھو· معروف سرائیکی دانشور سئیں ظہور دھریجہ دی کتاب سرائیکی قلم قبلیہ وچوں چوݨ