سئیں غیورؔ بخاری دی شاعری
سرائیکی مذہبی، انقلابی تے مناظرانہ شاعری دے بادشاہ سئیں پُرسوزؔ بخاری دے پُتر تے عظیم انقلابی شاعر،دانشور سئیں خورشیدؔ بخاری دے بھتریجے غیورؔ بخاری جتھاں شاعری دی سُدھ بُدھ وراثت اچ گھِدی ھے اُتھاہیں کربلائی تے انقلابی پیغام دی تربیت وی بُزرگیں کنیں گھِدی ہِس۔ چار اپریل ۱۹۸۳ء کوں ضلع رحیم یار خان دے ہک مشہور قصبے اللہ آباد وچ جٖمݨ والے غیورؔ بخاری۱۹۹۷ء وچ باقاعدہ طور تے اپݨا ادبی پندھ شروع کیتا ۔ گھر وچ علمی ادبی اتے شاعرانہ ماحول ہووݨ دے باوجود وی سرائیکی زبان دے ہک خوبصورت شاعر سئیں مشتاق سبقت ؔ کوں اپݨے بابے دے فرمان تے اُستاد بݨایُس۔ ۲۰۰۶ء توں ہک سرائیکی ادبی مجلہ ’’سویل سرائیکی ‘‘ اپݨے آبائی گھر احمدپور شرقیہ توں شروع کیتُس جیڑھا جو تاحال جاری و ساری ھے۔ علم وادب دی خدمت سانگے ہک اشاعتی ادارہ ’’فریدؒ فورم‘‘ دے ناں نال وی چلائی پئے۔ سادات دی قسمت اچ ہجرت ازل توں آندی پئی ھے غیورؔ بخاری وی اپݨے قبیلے دے حصے وچ آئی ہجرت کوں سینے سانبھ کراہیں اپݨے ادبی پندھ سُودھا اللہ آباد توں احمد پور شرقیہ اتے احمد پور شرقیہ توں ٹُردیں ٹُردیں اجٖکل بہاول پور وچ جھوکاں لائی پئے۔غیورؔ بخاری دے پچھلے اُنہوی (۱۹) سالاں دا سرائیکی ادبی پورہیا ایں ویلے تئیں اوندیاں ایہ ترئے(۳) کتاباں ہِن۔ ۱۔ عذاب خوابیں دے نال ہوندن ۲۔ سِر دھرتی دی ویل ۳۔ کُجھ اَلا سانولا مطالعے سانگے سئیں غیورؔ بخاری میݙو اپݨی کتاب ’’کُجھ اَلا سانولا‘‘ پٹھی ۔ میکوں ایہ کتاب ایجھی چنگی لڳی جو میں اینکوں ہکی نشست اچ پڑھ کراہیں اُٹھیم۔ ایں کتاب دے مطالعے دے بعد میݙے اُتے جیرھا اثر تھئے او تاں سارا میں نئیں لکھ سڳدا، البتہ کُجھ ڳالہیں تُساں وی پڑھو تے چس چاؤ اتے سبق وی گھِنو۔ غیورؔ بخاری بُلند سوچ تے حساس دِل رکھݨ والاشاعرھے۔ اوندی فِکری کُٹھالی وچوں جݙاں تخلیقی لفظ نکلدن او پُر اثر شعریں دی شکل اچ زمانے کوں متاثر کریندن۔اتے اینویں محسوس تھیندے جو ایہ سکھݨی سئیں بخاری دے دِل دی آواز نئیں بلکہ ایہ سارے وسیب وسدیں دا مشترکہ احتجاجی اَلا ھے۔ او بھانویں پکھی واس فقیر ہوون ، گُنگے ٻاتے اسیر ہوون ،یا زندگی ماݨݨ کوں سِکدے نینگر جوان، غیورؔ بخاری داعلمی ترکہ تے قلمی پورہیا اِنھیں ساریں بے زبانیں کیتے وقف ھے۔ سرائیکی دھرتی دے مظلوم،محکوم،مجبور، مقہور تے اُجڑیے لوکو! ہُݨ تہاݙے وَسݨ دے ݙیہاڑے نزدیک آن لڳین ، اڄ دی مونجھ کل دی خوشی بݨسی ، کیوں جو ہُݨ او پاندھی پندھ کریندا پئے جیڑھا کربلا آلیں سیدیں دی اولاد ھے۔ہیں واسطے اوندی شاعری دا ہر مصرعہ ہر ڈُٖکھے انسان دے نانویں ھے:
میݙے مونجھے تخیل دا ہر سوجھلا
رُل ڳئے بے خبر مہرباناں دے ناں زمانہ ݙیہدا اَندے قابیل قاتل ہا، نمرود استعماریت دا نمائندہ ، فرعون انسانیت سوز مظالم وچ گرفتار، معیشت دا غاصب ہامان ہا، اینویں اُمیہ ، ابوجہل تے یزید اپݨے وسب وسیب تے انسانیت دے قاتل تے دشمن ثابت تھئے۔ حتیٰ کہ تاریخ وچ دریھ بندے گُزرین جیرھے نبی پاکؐ دے کلمہ گوہَن اتے اہلِ بیت علیہ السلام تے ظلم وی کریندے کھڑے ہَن اڄ وی سرمایہ داری تے جاگیر داری نظام وچ یا دفتری بیورو کریسی دے روپ وچ یزیدی کم دھڑلے نال تھیندے پائن۔ غیورؔ بخاری کربل دا سنہیڑو بݨ کراہیں میدان وچ آئے تے ایہ برملا اَہدا کھڑے:
ایہ میݙے عہد دے موسیٰ کوں سنیہا ݙیویں
اڄ دے فرعون دے کردار بدلݨے پوسن
کوفے والیں دی حقیقت کولہوں واقف ہیسے
ساکوں ہُݨ کوڑے وفادار بدلݨے پوسن
کربلا نال جے غیورؔ رکھیندیں نسبت
ول تیکوں آپݨے اطوار بدلݨے پوسن
پُراݨی ریت ھے سچ دے وَیری ہر دَور وچ ہوندن پئے تاں ایݙو وی کربلائی مولائی مست ملنگ اِنہیں دے سامݨے سینہ تاݨ تے کھڑے رہ ویندن ۔ جیڑھا غیورؔ ہوندے اوندی غیرت کݙاہیں نئیں سُمدی اوندا سچا علم نِت بُلند رہندے۔
عَلم سچائی دا غیورؔ چُم تے او چَیسی
حُسین ابن علی ؑ نال جیندی نسبت ھے
بے باک جذبیں دے مالک فاتح خیبر علی ؑ مولا دے پوترے غیورؔ بخاری اپݨی شاعری وچ اپݨیں وݙکیں دی سیرت اپنائی ھے۔او جݙاں شام دے حاکم کوں خط لکھن ہا تاں آکھن ہا ’’ سلام ہوں تے جیڑھا ایندا اہل ھے‘‘ اینویں ہی غیورؔ بخاری اپݨا رویہ اپنائے حق دے غاصبیں تے وقت دے ظالمیں کوں برملا آکھیے:
اساں ضمیر دا اڄ تئیں خُنام نئیں کیتا
کہیں یزید شمر کوں سلام نئیں کیتا
جے کوئی غیورؔ ہا جُھک تے اونکوں سلام کیتے
جے بے ضمیر ملئے احترام نئیں کیتا
غیورؔ بخاری دی شاعری ’’کربلا ‘‘ دا پیغام گھِن کے ٹُردی ھے۔ ایں میر انیس تے مرزا دبیر آلی کار سکھݨے مرثیے نئیں لکھئے بلکہ جوش ملیح آبادی جیرھا پیغام مرثیے وچ ݙیندا ہا اوھے کربلائی سنیہے اِنھاں اپݨے غزلیہ شعریں وچ لکھین۔ غیورؔ بخاری دا کلام محاکات ، تشبیہات، استعارات تے تلمیحات نال چتریا لاتھے۔ مثال دے طور تے ’’ݙیوا وِسما‘‘ آلی تلمیح استعمال کر تے غیورؔ نے کربلا وا لے سمورے واقعے کوں نشابر کر کھڑائے۔ݙاہ محرم دی رات ھے ، حُسین مولا ، مولا غازی عباس کوں حُکم ݙتے ’’لا اکراہ فی الدین‘‘ دین وچ جبر کائینی ، ݙیوا وِسما ݙیو جیرھا ونجٖݨ چاہندے اونکوں اجازت ھے۔لیکن سچے موالی ہَن قربان تھی ڳن پر حُسین ؑ کوں کلہا نئیں چھوڑیا۔
کربلا عشق دی منزل دا او رستہ ھے جِتھ
ݙیوا وِسما تے وفادار سُنجٖاتا ویندے
غیورؔ بخاری اپݨیں تخلص دا اسمِ بامسمٰی ہِن ۔ نہ ٻوہل اُڳڑیندن ، نہ پُھل تعویز وچیندن نہ جِن بھوت کڈھیندن نہ پھوکے دی پُھو پُھو کریندن ایں ڳالھ دی گواہی اُنھاں دی شاعری وچ وی مِلدی ھے:
پُھل تعویذیں دی دُکاں داری نی منسب میݙا
میں تاں درویش ہاں درباری سجادہ کائینی
ایہ نام نہاد مخدوم نئیں بلکہ درویش مخدوم ہِن جنہیں کوں پتہ ھے ساݙے وسیب وچ ، حسرت تے یاس دے دیہہ دریھ ہِن۔ بے کسی ، بے بسی، بے وَسی ، ٻچے جٖݨی پئی ھے۔ ڈُٖکھ ، مونجھ ، کلہیپا تے ویݨ دا شور ساݙے وسیب وچ بے پناہ ھے۔ تہوں ساݙے گندیں وچ لُکیے لعل بے مُل وکدے پِن ساݙی حسرت دا لیلے ٻاک جِتلا پندھ کُھٹݨ اچ نئیں پیا اَندا۔ ساݙا ایم پاس نینگر بُکھ ہوٹے تنور تے روٹیاں لاوݨ تے مجبور ہِن۔ غیور بخاری ایں کرب کوں اپݨی شاعری وچ بیان ایں کریندن:
تیݙے اَن پڑھ افسر بݨ تے ساݙے اُتے حُکم چلاون
ریڑھی لا تے چھولے ویچن ایم اے ، بی اے ٻال اساݙے
ایندے نال نال مونجھے دھرتی جٖئے کوں حوصلہ ݙیندیں ہوئیں ایہ وی اَہدن:
ایہ درد ، ڈُٖکھ ، مونجھ تے کلہیپاہجر جُدائی تے ویݨ ہنجھ دے
اساݙے پُکھڑے چا پا وے سانول الا وے سانول، الا وے سانول
غیورؔ بخاری اجٖوکے حالات دا تجزیہ کر شاعری کیتی ھے۔ او اَہدے ، اجٖوکا فرعون انگارے وات اچ سٹ کراہیں اساݙیاں زباناں گُنگیاں کرݨ چاہندے: اڄ دا فرعون ساݙی جٖبھ تے انگارا رکھ تے ساݙی آواز کوں دُنیا توں مٹاوݨ چاہندے روہی دی وِیرانی تے کربلا دا وِیرانہ ٻن اڄ وی ساکوں تحریک ݙیندا پئے ، دھرتی دے سُتے لوکو تہاݙیاں سونا اُڳلدیاں زمیناں چاندی ݙیندیاں فصلاں ،تہاݙی بُکھ دا تُرتل(علاج) کیوں نئیں پیاں کر سڳدیاں تہاݙے ہاکڑہ تے’’ سرس وَتی ‘‘ دریا تاریخ جغرافیے دا پُراݨا قصہ کیوں بݨین؟ ہاکڑہ سرس وَتی تے ستلج دے تھَل
تیکوں اڄ توڑیں ہکلاں مریندے کھڑن ........
اپݨی دھرتی تے بݨ تے مہاجر اساں
کے توڑیں ایہ حیاتی نبھیسوں ودے
کے توڑیں اینویں غیراں دی درسال تے
اپݨے ٻالا ں کوں نوکر کھڑیسوں ودے
قصہ ساݙے وسبے دی ہک مثبت ثقافت ہئی ، قصولی بہ یک وقت ہک مبلغ وی ہا ، پیام بَر وی ہا ، سیاستدان وی ہا ، مصلح وی ہا ، مقرر وی ہا ، اداکار وی ہا تے موسیقار وی ہا ۔ جݙاں دا قصہ ختم تھئے فرقہ واریت وَدھی ھے ، دہشت گردی تے تشدد ودھیے، سُکون مُکے تے خون سُکے ۔ غیورؔ بخاری اڄ دے مبلغ کنیں مایوس ھے۔ ہوں پُراݨے قصولی کوں ودا ڳولیندے تے پھولیندے تاں جو ساݙی ماء دھرتی امن دی جاہ بݨ ونجٖے ۔او اَہدے:
ساݙی سونہہ سُنجٖاݨ دا وارث کہیں پاسے منہ کر ڳئے
لڳدے کئی نسلاں دا ضامن یار قصولی مر ڳئے
پر اڄ ساݙی جھوک تے سانول پہلے رنگ نئیں رہ ڳئے
ماء دھرتی دے سچے وارث مست ملنگ نئیں رہ ڳئے
ساݙا وسیب وَسدا اڄ مایوس کیوں ھے ؟ دفتراں وچ اوباش ٻیٹھن رشوت نال کم تھیندے ۔ عدالت واسطے وکیلیں دی فیس کائینی۔ پولیس خود دہشت گرد ھے۔ واپڈا وات پٹ محکمہ ھے۔ پٹواری دی پٹک بھو اجٖاں ختم نئیں تھئی۔ ریونیو دے نویں افسر تاں ودھ رشوت خور تھِن ۔ ہُݨ تعلیم وی مُل دی ھے تے علاج وی مہانگا ۔ جیکوں ووٹیں نال چُݨیا ہاسے او مٹھی کاتی نال چوڑھے ݙے ݙے کوہیندا پئے صاف ظاہر ھے ایجھے حال اچ مونجھاں کونجاں بݨ کراہیں ڈُٖکھ دی قطار لائی کھڑن غیورؔ دی شاعری اچ اڄ دا انسان ایہ ویݨ وَلیندا ݙسدے:
اساں تاں مونجھاں دی چور گپ اچ گپیج ڳئے ہئیں ونجٖیج ڳئے ہئیں
نہ مار ہکلاں نہ ڳول ساکوں مریج ڳئے ہئیں ونجٖیج ڳئے ہئیں
نہ ڳول رُل ڳئیں دے تِڑ تے تاݙے نہ حال پُچھ یار ہُݨ اساݙے
اساں تاں ڈُٖکھاں دی پہلی بھونی بُھنیج ڳئے ہئیں ونجٖیج ڳئے ہئیں
غیورؔ بخاری ڈُٖکھے لوکیں دے حال لکھین تاں ایہ وی آکھیے ، اے بندہ کوڑے رشتیں دی میت کوں کے توڑیں مونݙھیں تے چا کراہیں رُلسیں ، ادھ مویا تاں تھیا وَدیں ہُݨ اپݨے جیوݨ دی کر۔
جے کوڑے رشتیں دی کوئی میت توں یار مونڈھیں تے چا نئیں سڳدا
تاں چھوڑ دُنیا دی دُنیا داری توں عاقبت کوں سنوار کیا ھے
غیورؔ بخاری کوں ایں ڳالھ دا احساس وی شدت نال ھے جو اساں دھرتی واس غفلت دی نِندر کئی صدیں توں سُتے پیوں ۔ جیرھا وی عربوں ، ایرانیوں ، افغانیوں آئے ساکوں اُجٖڑیندا پُجٖڑیندا گُزرئیے۔ نہ مَال بچیے نہ ٻال بچیے۔ تِڑ تاݙے ساڑ سُوا کریندا پاروں لنگھ ڳئے۔ اساں گُنگے باتیں نحوست دے ہتھ ٻدھی رکھین تے چُپ ریہوں۔ ایں احساس کوں غیور ؔ اپݨی شاعری وچ ایں ورتیندا نظرآندے:
اساݙی دھرتی دے لوک نِندراں ولہیٹ سم ڳن جے تھی سڳی تاں جڳا وے سانول ، اَلا وے سانول
غیورؔ بخاری چھڑا مونجھاں دے ویݨ نئیں وَلیندے دھرتی جٖئیں کوں آس اُمید دی ڳالھ کر تے حوصلہ وی ݙیندے:
دھرتی جٖایا تیݙیاں جھوکاں اُجٖڑ ونجٖݨ دا ٻہوں ارمان ءِ
مونجھا تے مایوس نہ تھیویں مولا ماڑ وَسا وی سڳدے
غیورؔ مقصدیت دی شاعری کریندے ایندا آوازہ تے نعرہ چھاند ݙیندا اُلارا ایں واسطے ھے جو نندراکل قوم جاڳ پووے ۔ ٻئی جاہ تے مونجھے مایوس دھرتی جٖئے نال ایں مخاطب تھیندے:
اینویں چا سِر تے سوار کیتی ݙسا ہاں جو تیکوں یار کیا ھے؟
ایہ مونجھ کِہیں ھے، اُداس کیوں ہئیں تے ایہ کلہیپے دی کار کیا ھے؟
غیورؔ بخاری مونجھے وسبے دے لوکیں کوں نصیحت کر تے اَہدے جو ایہ مونجھ مُنجھاری، ڈُٖکھارا مزاج چھوڑ نتاں اکھیں دا نور ونجٖا کھڑسیں :
مونجھ یعقوب جہیں پیمبر دیاں
اکھیں بے نور کر چھوڑیندی ھے
مبلغ تے معلم تے ہک اُمید بچی ودی ہئی جو ایہ نبییں دے وارث ہوندن ۔ دور حاضر وچ ایہ مُلاں وی عیسائی تے یہودیں دے پادریاں وانگوں مفاد پرست ثابت تھِن۔ سُود دے پیسے نال درس گاہ بݨاوݨ والا مُلاں فرقہ واریت کوں فروغ نہ ݙیسی تاں ٻیا کیا کریسی؟
درس اَمن دا کائینی ݙیندے
ظالم لوک خطیب ہِن ساݙے
غیورؔ بخاری دی شاعری نوحہ وی ھے تے وسیب دے دردیں دا مرثیہ وی ۔ ایہ جدت پسند وی ہِے تے روایت پرست وی ۔ ایہ ݙوہڑہ ،غزل تے نظم وی لکھدے تے جدید زمانے دیاں نِویاں صنفاں سرائیکو تے آزاد شاعری وی خوب کریندے ، ایہ خود وی بُلند سوچ دا مالک ھے تے بُلند فکری کوں وی پسند کریندے ایہ سکھݨی قافیے ردیف دی غلامی کوں پسند نئیں کریندا ، ایہ علم عروض دے فن کوں شاعری دا حُسن سمجھدے۔ ایجھا عروضی شعر جیندے وچ پیغام نہ ہووے ایندے واسطے کہیں کم دا نئیں۔ ایہ جدید نظم کوں وقت دی ضرورت سمجھدے تے اہدے:
غزل دا بھاڳ سلامت رہے قیامت تئیں
جدید نظم مگر وقت دی ضرورت ھے
غیور اپݨی شاعری وچ ݙوہڑے وی سوہݨے ورتین انہیں وچ وی سکھݨی رومانیت دا روڳ نئیں بلکہ مِلت دا درد وی موجود ھے۔ جون ایلیاء تے فیض وانگوں اِنہیں دے کلام کوں رومانیت تے انسانیت کنیں جُدا نِسے کر سڳدے۔ ایں سُنجٖے سکھڑیں دَور وچ غیورؔ بخاری دے الفاظ حضرت موسیٰ دا عصا ہِن ، مولا علی ؑ دی تلوار ہِن، روہ ، روہی ، تھل ، دامان دا وسبہ خیبر وانگوں ھے۔ اینکوں وی فاتح خیبر دا وارث ای فتح کریسی۔ وقت دے ۳۹ ݙینھ تاں ٹپ ڳن انتظار دی چالہویں رات ٹپدی پئی ھے ۔ اساں سارے اُٹھی اُٹھی تے ݙیہدے پئے ہئیں ایہ فتح دا علَم کیندے حصے وچ آندے۔ ’’کُجھ اَلا سانولا ‘‘ معمولی کتاب نئیں ایہ انقلاب تے تبدیلی دا نعرہ ھے۔ جو ساݙا نوجوان ہُݨ سُجٖاکا تھی تے سوچݨ لکھݨ تے ٻولݨ پئے ڳئے۔ انشاء اللہ او ویلھا جلدی اَؤسی جݙاں وقت دا ’’مہدی‘‘ ضرور ظاہر تھیسی۔
شالا ایجھا ہادی آوے
جاڳن جُمل جہان دے وَسدے
جاڳن شالا دھرتی جٖائے
روہی تھل دامان دے وَسدے
میݙے دیس دے مظلوماں کوں
رُل مویاں کوں راہ ݙکھلاوے
وت کوئی آوے ٹُردی ڳالھ پندھ کریندی اے۔ وِساخ آلی ڳالھ پریس تئیں پُجٖی ، پریس آلی ڳالھ اسمبلیں تئیں پُجٖ ڳئی ھے۔ حالی اساں عبوری دَور کنیں گُزردے پیوں ،صدیں کنیں ’’اندھاریں‘‘ نال سمجھوتا ہا آخر ایہ معاہدہ ہک ݙینھ ضرور تُرٹسی۔ کُجھ ساݙے ، کُجھ اوپرے ہک ݙینھ نشابرتھی کھڑسن۔
اساں ماء دھرتی دے سجھ ہیسے ساݙے نال اندھارے نہ ٹُرسن
نہ ٹُرسن تخت تے بخت والے کُجھ لوک آوارے نہ ٹُرسن
جیرھے ݙردن سچ دی سانگ کنوں او لوک بیچارے نہ ٹُرسن
ساݙا پندھ غیورؔ ھے کربل دا ساݙے نال ایہ سارے نہ ٹُرسن
غیورؔ توں کربلائی علَم چاتی ودیں ، اینویں خلوص نال ٹُردا جُٖل زمانے دے کئی غیرت مند حُر تیݙی تحریک دا حصہ آن بݨسن۔