سئیں خواجہ محمد یار فریدی ؒ دی سرائیکی شاعری

حضرت خواجہ محمد یار فریدی سئیں دا سارا کلام ٻہوں اعلیٰ تے ارفع ہے سبحان اللہ !۔ صاحب معرفت لوک ایں کلام کوں آفاقی کالم دا ناں ݙیندن ، خواجہ صاحب جتنی وݙی شخصیت ہِن انہائیں دا کلام تے انہائیں دی شاعری انہائیں وانگے وݙی اے ، ظاہر اے وݙے شاعر دے کلام تے کوئی وݙا بندہ ڳال کر سڳدے پر مصر دی ٻڈھڑی مائی آنگے ’’ یوسف دے خریداریں اِچ ناں ڳݨاوݨ تاں کوئی غُناہ نی ‘‘۔ میں خواجہ سئیں سرائیکی شاعری ݙٹھی اے میکوں سرائیکی دے لوظیں دے روانی دریا دی موج آنگے نظر آئی اے ، سرائیکی دے پراݨے تے خالص لوظیں دا خزانہ وی آپ دے کلام اِچ موجود اے ، شاعری دا زیادہ یا اِیئیں چا آکھو ںجو سارے دا سارا حصہ نعتیہ ہے ، اے ٻہوں وݙی سعادت آلی ڳال وی ہے جو آپؐ دی ثناء توں ودھ کئی شئے کینھی ۔ مولانا نور محمد کہتر سئیں دی کتاب ’’ کلام کہتر‘‘ اِچ میں لکھیا ہا جو ’’تاجدار انبیاء، محبوبِ خدا، حضرت محمد مصطفیؐ دی شان اِچ مولود آکھݨ کائنات دی سب توں وݙی سعادت تے برکت اے، انسان تاں کیا حجر، شجر، جمادات و نباتات، جن و ملائک اَتے تمام مخلوق دے نال نال خود خالقِ کائنات وی ثناء خوانِ رسولؐ ہے۔ اللہ دا کلام قرآن مجید آپؐ دی شان نال بھریا پے ‘ آپؐ دی تعریف تے توصیف صرف عربی زبان وچ نی بلکہ کائنات دی ہر ٻولی تے ہر زبان وچ تھئی اے ‘ دنیا دا کوئی ایہو جیہا خطہ یا ایہو جہی جاہ کائنی جتھاں آپؐ دا ذکر نہ تھیا ہووے۔ حضرت حسانؒ توں گھن تے امام بوصیریؒ، رومیؒ ، جامی ؒ ایویں سرائیکی زبان وچ ہک ہزار سال پہلے لکھے ڳے مولوی نور الدینؒ دے نور نامے توں گھن تے سئیں خواجہ محمد یار فریدی تئیں مولود لکھݨ تے پڑھݨ دی روایت قابل فخر وی ہے تے قابل تقلید وی۔ سرائیکی زبان دی مٹھاس ، نرمی تے ملائمت اَتے ݙوجھے پاسے اللہ سئیں دے مِٹھے مِٹھے محبوب دا ذکر ،سبحان اللہ‘ ایویں لڳدے جیویں سرائیکی زبان پیدا وی محبوبیں دے ذکر واسطے تھئی ہووے۔

جیویں پہلے میں آکھ آیاں جومیکوں ایں ڳال دا احساس اے جو خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی شاعری بارے میں تبصرے دا حق ادا نی کر سڳدا ۔ البتہ آپ دے کلام بارے کجھ یاداں تے کجھ ڳالھیں ہن جو میں اپݨے پڑھݨ آلئیں دی خذمت اِچ پیش کرݨ چہنداں پر ایں درخواست نال جو تحقیق تے ریسرچ دے کم کوں اڳوں ودھایا ونڄے ،کیوں جو ایہے یاداں تے ایہے ڳالھیں ہر جاہ تے کھنڈیاں پِن ۔ اساں یونیورسٹی دی تانگھ نہ رکھوں، حکومت دا منہ وی نہ ݙیکھوں ، ایں کم دی ابتداء ’’خواجہ محمد یار فریدی ٹرسٹ‘‘کرے ، میکوں پک اے جو تحقیق دا اساں ہک در کھولیسوں تاں اللہ سئیں تہاݙے اساݙے سو در کھول ݙیسے۔

مدرسہ سراج العلوم خان پور اِچ ۱۲ ربیع الاول کوں میلاد دا جلسہ تھیندے ، جیرھا جو ہک ہفتہ جاری رہندے، رات ݙینھ تقریراں تے میلاد شریف دیاں محفلاں ہوندین، وݙے وݙے عالم تے نعت خوان امدن، میں پراݨی ڳال کرینداں پیاں، مدرسے دے بانی قبلہ حافظ احمد صاحب المعروف سراج اہلسنت جیرھے جو سچے عاشق رسول ہن، سٹیج توں تلے کرسی تے ٻیٹھے ہن، نال تلے اساں وی ٻیٹھے ہاسے ، اساں اپݨی وستی دھریجہ اِچوں وعظ سݨݨ آئے ہاسے، سٹیج سیکرٹری اعلان کیتا جو مخدوم رشید ملتان توں آوݨ آلے نعت خواں سئیں مخدوم مرید حسین قریشی ہاشمی بارگاہ رسالتمآب اِچ نذرانہ عقیدت پیش کریسن۔ مخدوم مرید حسین آوݨ نال ’’ہا‘‘ کیتی تاں پتہ لڳ ڳیا آواز نی جادو اے، ول انہاں کواجہ محمد یار فریدی سئیں دی نعتیہ کافی

رُس نہ سانول یار مدتاں بیت ڳیاں

دل وچ درد ہزار مدتاں بیت ڳیاں

دا مطلع چاتا تاں اساں ݙٹھا جو قبلہ حافظ سراج احمد صاحب دی اکھیں اِچ ساوݨ آ ڳے، انہاں دے منہ اِچوں واہ واہ تے سبحان اللہ سبحان اللہ دی آواز ہئی تے اکھیں ا،چوں ہنجوں دا مینہہ، جݙاں مخدوم مرید حسین صاحب کافی دا مصرعہ

عمر گزاریم کھپدیں جھکدیں

سڑدیں ٻلدیں دُکھدیں دُکھدیں

ݙس کئی مِلݨ دا وار مدتاں بیت ڳیاں

شروع کیتاقبلہ حافظ سراج احمد صاحب تے وجد طاری تھی ڳیا، کرسی تے جھمدے وی ٻیٹھے ہن تے ول ول آکھدے ٻیٹھے ہن ’’ ݙس کئی ملݨ دی وار‘ݙس کئی ملݨ دی وار‘‘مخدوم مرید حسین سئیں ایہو مصرعہ ولا ولا دہریندے ریہے تے تھولی دیر بعد قبلہ حافظ سراج احمد صاحب کرسی توں تلے آپے، سٹیج تے وݙے وݙے عالم ٻیٹھے ہن ، انہاں بھڄ تے سئیں کوں اٹھایا ، اوں ویلے میں ݙٹھا جو قبلہ حافظ دا سارا بت مچھی آنگے پھتکدا پیا ہا۔

خواجہ محمد یار فریدی سئیں سچے عاشق رسولؐ ہن، انہاں اردو تے فارسی وچ وی شاعری کیتی اے ، پر جتنا سواد سرائیکی شاعر اِچ ہے او اردو فاسی اِچ نظر نی امدا، وجہ اے ہے جو سرائیکی آپ وی ماء ٻولی اے ، کوئی وی شخص جیرھی ڳال اپݨی ماء ٻولی اِچ کر سڳدے ٻی زبان اِچ نی تھی سڳدی۔ خواجہ سئیں فرمیندن   ؎

محمد مصطفیٰ رازِ خدا دی ڳال کیا پچھدیں

تھیا حق نال حق دی حقیقت حال کیا پچھدیں

کرم دی بھال جے بھالے، ہزاراں درد ہُݨ ٹالے

مٹھے چنیچل دی وَہ چالے، کرم دی بھال کیا پچھدیں

خواجہ سئیں دے لوظ تے لوظیں دی روانی جیویں جو ’’ حقیقت حال کیا پچھدیں ’’کرم دی بھال جے بھالے ‘‘ تے غور کروں یا ول ’’ مٹھے چینچل دی وَہ چالے ‘‘ کوں ݙیکھوں تاں صاف پتہ لڳدے جو ایجھے سوہݨے تے مٹھے لوظ صرف اپݨی ماء ٻولی اِچ ادا تھی سڳدن۔

میݙے ابا سئیں مولود پڑھدے ہن، انہائیں دے نال اسیڈفے ہمسائے چاچا کمال دین خان جمالی تے چاچا اکبر خان جگلانی وی مولود پڑھدے ہن، کہیں ویلے او کلھے کلھے پڑھدے ہن تے کہیں ویلھے کٹھے، اسیݙی وستی اِچ میݙے نانا سئیں مولانا یار محمد دھریجہ معراج شریف دا جلسہ ہر سال 27 رجب کوں کریندے ہن، وستی دی مقامی زبان اِچ اینکوں ’’رجبی‘‘ آکھدے ہاسے پرے پرے توں لوک امدے ہن، وݙی خریت تھیندی ہئی، ݙو پھنڈراں کُہیندیاں ہن، دیڳاں پکدیاں ہن، سارا سال لوک رجبی دی تانگھ رکھیندے ہن، وݙی تقریر مولانا عبدالشکور دین پوری دی ہوندی ہئی تے باقی ساری رات مولودی مولود پڑھدے ہن ۔ دین پوری سئیں دی تقریر توں پہلے چاچا کمال دین خان ، چاچا اکبر خان تے میݙے ابے خواجہ محمد فریدی سئیں دی کافی

سکھ سیجھ دیاں نندراں ڳیاں، سانول سدھایا کیا کراں

لائق نہ ہم دیدار دی، دیدیں اڑایا کیا کراں

پڑھی تاں مولانا عبدالشکور دین پوری ہک ہک مصرعے کوں ولا ولا آکھ تے سݨیا ، توݨیں جو او دیو بندی ہن پر جیرھی ڳال دل اِچوں نکلے اثر رکھیندی اے ۔ اسیݙے صوفی شعراء خواجہ فرید بابا بلھے شاہ سچل سرمست تے ٻئے بزرگیں دے کلام اِچ ہیں سانگے اثر اے جو او دل نال لکھدے ہن، خواجہ محمد یار فریدی سئیں دے کلام دی کیفیت وی اوہا ہے جیرھی ݙوجھے صوفیا کرام دی۔ آپ کیا خوب فرمائے :۔

حقیقت محمد دی پا کوئی نی سڳدا

اِتھاں چُپ دی جاہ ہے ، الا کوئی نی سڳدا

عشق تے محبت دی راند کوں جیرھے لوک ڄاݨدن انہائیں کوں پتہ ہے جو قاصد تے سنیھڑو کیا قدر تے شان ہوندی اے ؟ سنیہا کیویں ݙیویندے ، قاصد دی سیواداری کیویں کریندی اے ، ہک قاصد جبریل وی ہا، کیویں سیس نویندا پیا ہا تے کیویں پیر چُمیندا پیا ہا، خواجہ محمد یار فریدی سئیں تے تُساں اساں ساریں دا محبوبؐ اوہو جیندا قاصد جبرائیل ہا ، خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی اپݨی دِھر تے اپݨی رمز اے خواجہ سئیں قاصد کوں کتنیاں لیلھڑیاں کریندن تے ول سے سئے جتن کر تے اکھیندن ، قاصد مٹھا مصریاں ݙیساں ، پنل منا ایویں ونڄ تے آ ، اڳوں آکھدن:۔

یا کجھ کنیں وچ ڈور ہن، یا ظلم دے وَل دَور ہن

نہ نہ پنل بے غور ہن، گج گج الا ایویں ونڄ تے آ

ہیں فردؔ کوں مسرور کر، ہوں، خان کوں مجبور کر

بہرِ خدا ڈُٖکھ دور کر، ونڄ ونڄ نہ تا ایویں ونڄ تے آ

محبت دی اے وی ہک ادا ہے ، محبوب نازیں آلے ہوندن ، جیویں سسی دا خان بے غور ہا، ہیں ڳال کوں مثال بݨا تے خواجہ محمد یار فریدی سئیں رمز بھری ڳال ہک سوہݨی رمز نال کیتی اے۔ ہک واری ول پڑھو:۔

قاصد مٹھا مصریاں ݙیساں، پنل منا ایویں ونڄ تے آ

دُھرُک پے رٹھی سرکار کوں، راہوں ولا ایویں ونڄ تے آ

قصے سݨاویں مرد دے، عاشق سچے پُر درد دے

یعنی سسّی بے پرد دے، واگاں بھنوا ایویں ونڄ تے آ

خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی شاعری خواجہ فرید سئیں دے رنگ نال رنگی ہوئی اے ، خواجہ سئیں آپ دے مُرشد ہن ، جیویں خواجہ فرید سئیں تصوف دے رنگ اِچ وحدانیت دی ڳال فرمیندن ’’ ہک ہے ، ہک ہے ،ہک دی دم دم سک ہے ‘‘ ایویں خواجہ محمد یار سئیں فرمیندن  ؎

محمدؐ محمدؐ پکیندیں گزر ڳئی

احد نال احمد ملیندیں گزر ڳئی

خدا کوں ݙٹھوسے محمدؐ دے اولے

محمدؐ کوں ݙہدیں ݙکھیندیں گزار ڳئی

خواجہ محمد یار سئیں دی اے ڳال سوائی اے جو ’’ خدا کوں ݙٹھوسے محمدؐ دے اولے ‘‘ جتھاں اے ڳال برحق اے اساں خدا کوں سئیںؐ دے فرمان تے منیے اُتھاں اے ڳال وی ہے جو اللہ سئیں آپ فرمائے اے محبوب ! ساری کائنات تہاݙے سانگے جوڑی اے۔

واہ واہ ہے ، اللہ بادشاہ ہے، ہک قصہ سݨدے ہاسے نِکے لا لوظ واہ واہ کنیں کوں چنڳاں لڳدا ہا، ہک ݙیہاڑے ابّے سئیں کنیں گڑھی شریف اِچوں سرائیکی شاعر احسن فقیر آئے ٻیٹھے ہن تے ابّے سئیں کوں خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی حبیبؐ کبریا نال محبت تے انہائیں دا کلام   ؎

او ابرو یار دے خمدار وَہ وَہ

تکھی تلوار جوہر دار وَہ وَہ

محبت وچ ہزاراں خار وَہ وَہ

تتی بُلبلؔ دے ہن گلزار وَہ وَہ

سݨیندے ٻیٹھے ہن۔ دل کریندا ہا جو اے محبت بھریاں ڳالھیں ولا ولا سݨوں تے ٹیپ اِچ بھر گھنوں پر موقع نہ مِل سڳیا۔ احٖ جتھاں لوکیں وسیب دے ڈھیر سارے شاعریں دا پتہ کینھی ایویں احسن فقیر دا وی پتہ کینھی ، احٖ ہک ہک شئے تے تحقیق تے ریسرچ دی لوڑ ہے ۔ خواجہ فرید سئیں سچ تاں فرمائے ’’ ظاہر تے کُجھ سب گجھ دے لائق ‘‘ خواجہ سئیں دا عشق و محبت دا خزانہ ہے۔ انہائیں سرائیکی ماء ٻولی ا ِچ محبت دے او رماں بیان کیتن جیرھیاں ٻے شاعریں کوں گھٹ نصیب تھن، آپ فرمیندن   ؎

تتی دِلڑی نہ تھی ماندی

اجھو ݙیسن ٻانہہ سراندی

سرکار مدینہﷺ دے نال نال آپ اپنے مرشد خواجہ فرید سئیں نال بے پناہ محبت فرمیندے ہن، ہیں کافی دے پاند اِچ آپ فرمیندن   ؎

گھر پاک فریدݨ آون

آ نازک فرد مناون

رل مل ہک راند رساون

ہے ریت مٹھی متراندی

اساں نال سانول الیسو کہ کیناں؟ اے کافی اسیݙے وسیب اِچ ݙاڈھی مشہور اے ، کوئی نعت خواں ایجھا نہ ہوسے جئیں اے کافی نہ آکھی ہووے، قوالیں وی ایں کافی کوں ݙاڈھا ڳائے، ایں کافی دی طرز ݙاڈھی مٹھی اے ، کافی دے معنے وی ݙاڈھے سوہݨے ہن، جݙاں کوئی ڳاوݨ آلا کافی   ؎

شروع کریندے تاں دل کریندے بندہ سݨدا رہے۔ خان پور اِچ ٻہوں چنڳی آواز دے مالک قاری منظور احمد نقشبندی مرحوم ہوندے ہن، ٻہوں چنڳی آواز ہئی تے نعت دے فن کوں سمجھدے ہن، خوشخط وی ݙاڈھے ہن، انہاں دھریجہ پریس خان پور تے اسیݙے نال ٻہوں ویلھا گزاریا۔ انہائیں دی ماء ٻولی اردو ہئی، اسیݙے آکھݨ تے انہاں سرائیکی کافیاں تے نعتاں شروع کیتیاں، سب توں پہلے انہاں خواجہ محمد یار سئیں دی ایہا کافی سݨائی ، ولا اے تھیا جو انہاں ہی ہک کافی دیاں ٻیاں وی پنج ست طرزاں بݨایاں ، قاری صَیب دے نال قیس فریدی صیب وی آ ویندے ہن،قیس صاحب سرائیکی شاعر ہووݨ دے نال نال علم موسیقی کوں او وی ݙاڈھا ڄاݨدن ۔ اونویں تاں دیوان فرید تے دیوان محمدی دے ڈھیر سارے کافیں کوں قاری صیب ݙاڈھا سوہݨاں ڳمدے ہن پر اساں ایہا کافی ولا ولا سݨدے ہاسے   ؎

اساں نال سانول الیسو کہ کیناں

اوہے قول اڳلے پلیسو کہ کیناں

مہر دیاں نگاہیں بھلیسو کہ کیناں

او رس رنج پراݨی ونڄیسو کہ کیناں

صبا کوٹ مٹھݨ دے پیریں کوں آکھیں

ہیں بُلبُل کوں خود گُل نبھیسو کہ کیناں

اساݙی وستی دھریجہ نگر دے نال تھولے پندھ تے وستی دودہ ارائیں اے ۔ ایں وستی اچ ہِک بزرگ حافظ عطا محمد صیب ݙاڈھے نیک تے چنڳے آدمی ہَن ۔ ٻہوں مِٹھا الیندے ہَن ۔ مولود شریف ݙاڈھے سوہݨے پڑھدے ہَن ۔ مسلکیں آلے رولے ہَن تاں سہی پر اتنا ڳڑدھال نہ ہا ۔ حافظ صیب دین پور شریف دے مرید ہَن پر او ہر ہِک کوں وݙی محبت نال مِلدے ہَن تے اساں نِکے لا ایہ وی ݙٹھا جو او رجبی شریف تے اساݙی وستی آوِن ہا تے جینکوں مِلن ہا ڈھیر دیر بھاکُل پئی کھڑے راہندے ہَن ۔ ولا ساری خیر صلا پُچھ تے دعائیں ݙیندے ہَن ۔ انہائیں کوں خواجہ فرید سئیں دیاں کافیاں وی یاد ہَن تے خواجہ محمد یار فریدی سئیں دا وی کلام وݙی محبت نال پڑھدے ہَن ۔ ہِک واری او ڳالھ کریندے ٻیٹھے ہَن جو خواجہ محمد یار سئیں دے کلام دے وچ سوز تے درد ٻہوں اے ، کیونجو او آپ محبت آلے بندے ہَن تے دل نال شاعری کریندے ہَن تے ول مِٹھیاں مِٹھیاں طرزاں وی آپ بݨیندے ہَن ۔ احٖ اُلخیں مُلخیں وچ مولود خواں انہائیں دا جیرھا کلام پڑھدن ، ایہ طرزاں انہائیں دیاں اپݨیاں بݨایاں ہویاں ہِن تے ہر ہِک دے دل کوں ݙاڈھیاں بھمدین۔

خواجہ محمد یار فریدی سئیں دے سارے رنگ محبت دے رنگ اِن، آپ دا کلام عشق مصطفیٰ دی اعلیٰ تفسیر اے، جیویں انہاں فرمائے ’’ نبی سئیںؐ تیݙے منہ ݙکھاوݨ توں صدقے ‘‘ ایویں دل کریندے کلام پڑھ تے خواجے سئیں دے صدقے تھی ونڄیجے۔

ݙوہڑہ سرائیکی دی سب توں ݙاڈھی چنڳی تے سوادی صنف اے ، سرائیکی مولود ہووے تے بھانویں گیت، جے تئیں اوندے وچ ݙوہڑہ نہ ہووے چس نی امدی، خواجہ محمد یار فریدی سئیں دے ݙوہڑے ٻہوں تھولے ملدن، پر ہِن شاندار۔ ہک ݙوہڑہ ݙیکھو   ؎

درد اساکوں ماندا کیتا، درد وَنڈَو کوئی ہووے

رووݨ وچ امداد کرے بَٖہہ نال اساݙے رووے

مینہُ وسدے اِتھ موتیاندے ، بَٖہہ ہار ہنجھوں دے پووے

شالا پاک محمدؐ ساݙے منہ کالے آ دھووے

ݙوہڑے تھولے کیوں اِن ؟ ایں ڳال تے تحقیق دی ضرورت اے ۔ میں آکھداں خواجہ سئیں ڈھیر ݙوہڑے لکھیے ہوسِن پر او شیئت ہتھیکے نہ تھی سڳیے  ہووِن، بزرگ نعت خوانیں توں پچھݨ ڳچھݨ دی لوڑ ہے۔ شئت سینہ بہ سینہ اے یاد ہووِن تے سرائیکی دا اے قومی خزانہ ہتھیکا کر سڳوں ۔ اے اسیکوں یاد رکھݨی چہیدی اے جو قومیں دی حیاتی اِچ زبان دا وݙا مُہت تے وݙی شان اے ،سرائیکی دی ہک ہک شئے کوں لبھ تے ہتھیکا کرݨ اسیݙے اُتے فرض اے۔ خواجے سئیں دا ہک ٻیا سوہݨا ݙوہڑہ ݙیکھو ،ایں ݙوہڑے کوں شاعری دے استاد’’ ترجیح بند ‘‘ دا ناں ݙیندن۔ اے عرض کیتی ونڄاں جو احٖ کل ݙوہڑہ چا لائنیں ا چ لکھیندے ۔ پہلے چھ ، اٹھ یا انہائیں توں ودھ گھٹ لائناں وی ہوندیاں ہَن ۔

ساوݨ آن قریب تھیا دلدار بعید سݨیدن، درد شدیدن

دردیں سوزیں ساڑ پڄالیا روز بروز مزیدن، ݙوڑے تھیندن

ونڄ آکھے کوئی سڄݨیں کوں آ درد دے حال گھنیندن ،لطف کریندن

ہاڑ مہینے سینے ساڑے جان جگر اُکلیندن، سوز جدیدن

سانول آویں نہ چِر لاویں تیݙے شان چہیندن ، نور اکھیندن

پاک محمد یار کوں ݙیکھو مظہر پاک فریدن ، شان مجیدن

حوالہ

·        معروف سرائیکی دانشور سئیں ظہور دھریجہ دی کتاب سرائیکی قلم قبلیہ وچوں چوݨ