خواجہ فریدؒ تے علامہ اقبال

ضروری نی جو ہر گاٖلھ کوں رٻڑ آلی کار چھِک تے اپݨے مطلب دی طرف گھن آندا ونڄے، جیرھی شئے جتھاں ہے اتھائیں چنڳی تے سوہݨی لڳدی اے ، میں ایں حیرانی جو خواجہ فرید (1845-1901) اَتے علامہ اقبالؒ ( 1877-1938 ) دا کتھائیں رابطہ یا ٹاکرا کیوں نہ تھیا حالانکہ خواجہ سئیں دے وصال توں پہلے علامہ اقبالؒ کلام اوں ویلھے دے اخباریں زبان دہلی تے پیسہ اخبار وغیرہ وچ چھپݨ شروع تھی ڳیا ہا تے اوں ویلھے علامہ اقبالؒ 24 سال دے گھبرو نینگر ہن ، حیرانی والے ایں سوال کوں میں اپݨے سینے وچ لکائی ودا ہم جو ہک ݙینھ جھوک خان پور وچ خبر آئی جیندا متن اے ہا۔

’’شاعر مشرق علامہ اقبالؒؒ دے پُتر تے ہائیکورٹ دے وݙے جج سئیں ڈاکٹر جاوید اقبال سرائیکی زبان دے عظیم شاعر حضرت خواجہ غلام فریدؒ دے مزار تے کوٹ مٹھن تشریف گھن آئے، انہاں فاتحہ خوانی کیتی تے خواجہ سئیں دے درجات دی بلندی واسطے دعا کیتی ۔ ایں موقعے تے گاٖلھ مہاڑ کریندے ہوئے ڈاکٹر جاوید اقبال آکھیا جو خواجہ فرید ٻہوں وݙے صوفی شاعر ہن انہاں اپݨی شاعری دے ذریعے انسانیت کوں پیار محبت دا درس ݙتا۔ انہاں آکھیا جو میݙے والد علامہ اقبالؒ اپݨی چھیکڑی عمر وچ دیوان فرید دا مطالعہ وݙی محبت نال کریندے ہن اَتے چھیکڑی عمر وچ خواجہ فرید دا دیوان پڑھدے تے روندے رہندے ہن ، جسٹس ڈاکٹر جاوید اقبال مزید آکھیا جو بزرگیں دے کلام کوں ودھ توں ودھ اڳوں تے پڄاوݨ دی ضرورت اے ایندے نال انسان تے انسانیت کوں ٻہوں فیدہ تھیسے‘‘۔

جھوک دی اے خبر پڑھ تے میݙی حیرانی خوشی وچ بدل ڳئی کیوں جو ہک ایجھے شخص دے مونہوں میں اے لوظ سݨیے جیرھا ٻہوں وݙا انسان اے ، وݙا انسان ، ایں وجہ توں نی جو او علامہ اقبالؒ دا پُتر اے بلکہ ایں وجہ توں جو او ہک ’’صاف گو‘‘ انسان ہے۔ ڈاکٹر جاوید اقبال کوں میں ملیا تاں کینھی پر انہاندیاں گاٖلھیں پڑھ تے میں پہلے توں انہاندا مداح تے پرستار آں ، ڈاکٹر جاوید اقبال دی ایں گاٖلھ توں انہاں میݙی محبت سوا تھی ڳئی اے ۔ ’’بعد وچ اساں علامہ اقبالؒ تے خواجہ فریدؒ دے گاٖنڈے دی کھوج لاوݨ دی کوشش کیتی تاں پتہ لڳا جو صوفی غلام مصطفیٰ تبسم تے ٻئے اہل علم حضرات دی موجودگی وچ علامہ اقبالؒ آکھیا ۔ خواجہ فریدؒ چاچڑاں آلے ٻہوں وݙے شاعر ہن ، انہاندا کلام گہرے مطالعے دا محتجاج ہے پر ارمان ایں گاٖلھ دا ہے جو انہاندا کلام ہک علاقے تئیں محدود تھی تے رہ ڳے‘‘۔

ہک ٻئی جاہ سید نزیر نیازی اپݨی کتاب وچ لکھے جو افلاک دی سیاحت تے ستاریں دے ذکر تے علامہ اقبالؒ سئیں فرمایا جو بزرگ چاچڑاں شریف آلے حضرت خواجہ غلام فرید دا ہک رسالہ سیاحت افلاک ہے جیندے وچ انہاں لکھیے جو ’’انہاندا گزر بعض سیاریاں وچ کیویں تھیا‘‘۔ اتھوں پتہ لڳدے جو علامہ اقبالؒ خواجہ فریدؒ دے رسالے دا مطالعہ کیتا ہا، ایں رسالے دا ترجمہ فوائد فریدیہ دے ناں نال تھی ڳے ۔

خواجہ فریدؒ تے علامہ اقبالؒؒ دے موضوع تے گاٖلھ کرݨ دا مطلب اے نی جو خواجہ فریدؒ دی شخصیت کوں ودھاوݨ کیتے علامہ اقبالؒ دی تصدیق دی ضرورت اے اَتے نہ وت علامہ اقبالؒ کوں خواجہ فرید دے ٹھپے دی ضرورت اے ، ݙوہاں شخصیتاں اپݨی اپݨی جاہ تے قابل احترام اِن تے مشوری دے اسمان تے پڄا کھڑن، انہاں گاٖلھیں دے ذکر دا مطلب اے ہے جو اے گاٖلھیں ہک تریخی حوالہ ہن اَتے انہاں کوں تریخ دے طالب علمیں دے حوالے تھیوݨا چہیدے ،خواجہ فریدؒ تے علامہ اقبالؒؒ دے کلام دا تقابلی جائزہ ، اے ہک الڳ موضوع اے تے ایندے اُتے کم تھیوݨ دی ضرورت ٻہوں زیادہ ہے۔ علامہ اقبالؒ فلسفی شاعر ہن تے خواجہ فرید صوفی ، فلسفی اپݨی گافلھ اپݨی دلیل اَتے اپݨے فلسفے نال منواوݨ دی کوشش کریندے ، صوفی کول تاں بس صرف پیار تے عاجزی ہوندی اے ، اے ہک دلچسپ بحث تے علمی موضوع اے ۔ ایں موضوع تے کم تھیوݨا چہیدے ، تقابلی جائزے دی تحقیق نال ادب دے طالب علمیں کوں نویاں گاٖلھیں تے نویں خزانے ملسن۔ خواجہ فرید تے علامہ اقبالؒ دے بعض عقیدت مند کلام دے تقابلی جائزے دے نال انہاں ݙوہاں حضرات کوں فرشتہ بݨاوݨ دی کوشش کریندن ۔ ایں کوشش وچ اقبال دے سرکاری وظیفہ خوار اَتے فرید دی سجادگی دے دکاندار شامل ہوندن۔ حالانکہ گاٖلھ اینویں نی کہیں کوں فرشتہ آکھ تے اوندی شان کوں اُچا کر ݙتا ویندے بلکہ ایجھے عمل نال شان گھٹ ویندی اے ۔ اے حقیقت ہے جو خواجہ فرید تے علامہ اقبالؒ فرشتے نی ، انسان ہن ، یاد رکھݨا چہیدے جو غلطیاں کرݨ آلے انسان دی عظمت غلطیاں نہ کرݨ آلے فرشتے توں زیادہ ہے۔ انسان کوں اشرف المخلوق آکھیا ڳے ۔ خواجہ فرید اپݨے علم حِلم ، اپݨی سخاوت تے معرفت دے حوالے نال ٻہوں وݙا روحانی پیشوا ہا اَتے علامہ اقبالؒ اپݨے فکر تے فلسفے نال ساری دنیا وچ مشہور تھئے۔ ݙوہاں واسطے اے ٻہوں وݙی گاٖلھ اے ، مقام تے مرتبے کوں ودھاوݨ کیتے غیر ضروری چھِک پُک دی لوڑ کینھی ۔  

حوالہ

·        معروف سرائیکی دانشور سئیں ظہور دھریجہ دی کتاب سرائیکی قلم قبلیہ وچوں چوݨ