حضرت عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ

عبد اللہ بن عباس ( 3 قبل ہجرت تا 68ھ مطابق 618ء تا 687ء) ہک صحابی رسول صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم ہن۔ انہاں نے اپݨی کم سنی تے نو عمری دے باوجود حصولِ علم دے ہر طریقے کوں اختیار کیثا تے ایں راہ وچ انتہائی جاں فشانی تے اݨ تھک محنت نال کم گھدا۔ آپ، حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چشمہ علم توں زندگی بھر سیراب تھیندے رہیے۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے وصال دے بعد اوہ باقی علماء صحابہ دی طرف متوجہ تھئے تے انہاں توں بھرپور استفادہ فرمایا۔ اوہ اپݨے شوقِ علم دا حال بیان کریندے ہوئے فرمیندن کہ جݙݨ کہیں صحابی دے متعلق میکوں معلوم تھیندا کہ انہاں دے کول رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی کوئی حدیث ہے تاں وچ قیلولہ دے وقت ݙوپہر وچ انہاں دے دروازے تے پہنچ ویندا تے اپݨی چادر کوں سرہاݨے رکھ کے انہاں دے گھر دی چوکھٹ تے لیٹ ویندا۔ اوں وقت ݙوپہر دی تیز تے گرم ہواواں بہت سارا گرد و غبار اݙا کے میݙے اتے سٹ ݙیندے حالانکہ اگر میں انہاں دے گھر داخل تھیوݨ دی اجازت منگدا تاں میکوں اجازت مل ویندی۔ لیکن میں ایویں ایں کیتے کریندا ہم کہ انہاں دی طبیعت میݙے توں خوش تھی ونڄے، جݙݨ اوہ صحابی گھر توں نکلدے تے میکوں ایں حال وچ ݙیکھدے تاں آہدے؛ ابن عمِ رسول صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم! آپ نے کیوں ایہ زحمت گوارا کیتی، آپ نے میݙے اتھاں اطلاع بھڄوا ݙتی ہوندی، میں خود حاضر تھی ویندا لیکن میں جواب ݙیندا، میں آپ دی خدمت وچ حاضر تھیوݨ دا زیادہ حقدار ہاں کیونکہ حصول علم کیتے صاحب علم دے کول ونڄیندا ہوندے۔ صاحب علم خود طالب علم دے کول نی ویندے ہوندے۔ ول میں انہاں توں حدیث پچھدا۔

ناں تے نسب

آپ دا ناں عبد اللہ، ابوالعباس کنیت ہئی۔ آپ دے والد دا ناں عباس بن عبدالمطلب تے والدہ دا ناں ام الفضل لبابہ ہئی۔ آپ دا شجرہِ نسب ایہ ہے۔

عبد اللہ بن عباس بن عبد المطلب بن ہاشم بن عبد مناف۔

آپ دے والد عباس نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے سکے چاچا ہن۔ ایں طرح آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے سوتر ہن۔ آپ اُم المومنین میمونہ بنت حارث دے بھݨیجے ہن کیونکہ آپ دی والدہ اُم الفضل تے میمونہ بنت حارث حقیقی بھیݨاں ہن۔

ڄم

عبد اللہ ابن عباس دی پیدائش ہجرت توں 3 سال قبل شعب ابی طالب وچ محصوریت دے دوران تھئی ہئی۔ آپ دی پیدائش دے بعد حضرت عباس آپ کوں بارگاہِ رسالت وچ گھن آئے تاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم نے انہاں دے منہ وچ اپنا لعابِ دہن مبارک سٹ کے آپ دے حق وچ دعا فرمائی۔

قبولِ اسلام

آپ دے والد حضرت عباس نے اگرچہ فتح مکہ توں پہلے اسلام قبول کیتا، لیکن آپ دی والدہ اُم الفضل نے ابتدا وچ ہی داعی توحید کوں لبیک آکھا ہئی۔ ایں کیتے آپ دی پرورش توحید دے سائے وچ تھئی۔

ہجرت

حضرت عبد اللہ بن عباس 8 ہجری وچ اپݨے اہل و عیال دے نال ہجرت کر کے مدینہ منورہ پہنچے۔ اوں وقت آپ دی عمر تقریباً 11 سال ہئی۔ آپ اپݨے والد دے حکم نال بیشتر اوقات بارگاہِ نبوت وچ حاضر تھیندے ہن۔

ٻلپݨ وچ مصاحبتِ رسول صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم

آپ نے مصاحبت رسول صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا جو زمانہ پاتا، دراصل اوہ آپ دے چھوہرپ دا زمانہ ہئی۔ تاہم آپ نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی صحبت وچ اکثر رہندے۔ ام المومنین میمونہ آپ دی ماسی ہن تے آپ نال بہت شفقت رکھدے ہن۔ ایں کیتے آپ اکثر انہاں دی خدمت وچ حاضر رہندے ہن تے کئی مرتبہ رات وچ انہاں دے گھر ہی سمھ ویندے ہن۔ ایں طرح انہاں کوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی صحبت توں مستفیض تھیوݨ دا بہترین موقع میسر ہئی۔ آپ نے ہک رات دا ذکر کریندے ہوئے فرمایا۔

ہک واری میں اپݨی ماسی دے کول ستا ہویا ہم، آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و تشریف گھن آۓ تے چار رکعت پڑھ کے آرام فرما تھئے، ول کجھ رات باقی ہئی کے آپ بیدار تھئے تے مشکیزے دے پاݨی نال وضو کر کے نماز پڑھݨ لڳے۔ میں وی اٹھی کے کھٻی طرف کھڑا تھی ڳیا۔ آپ نے میݙا سر پکڑ کے میکوں سڄی طرف کھڑا کر گھدا۔

آپ دے حق وچ نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی دعا

اینہی طرح ہک واری رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نماز کیتے بیدار تھئے تاں عبد اللہ بن عباس نے وضو کیتے پاݨی گھنا کے رکھ ݙتا۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے وضو توں فراغت دے بعد پچھا کہ پاݨی کون گھن آیا ہئی؟ سیدہ میمونہ نے عبد اللہ بن عباس دا ناں گھدا تاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے خوش تھی کے ایہ دعا فرمائی۔

اللَّهُمَّ فَقِّهْهُ فِي الدِّينِ وَعَلِّمْهُ التَّأْوِيلَ

یعنی اے اللہ اینکوں مذہب دا فقیہ بݨا تے تاویل دا طریقہ سکھا

اولاد

آپ دے پنج پتر ہن

• علی بن عبد اللہ بن عباس
• عباس بن عبد اللہ بن عباس
• محمد بن عبد اللہ بن عباس
• فضل بن عبد اللہ بن عباس
• عبد اللہ بن عبد اللہ بن عباس

حضرت عمر نال معاملات

مسعودی نے ابن عباس توں نقل کیتا کہ حضرت عمر نے میکوں سݙایا تے آکھا:حمص دا گورنر فوت تھی ڳیا ہے، اوہ نیکوکار ہئی تے نیکوکار گھٹ ہن تے میکوں امید ہے کہ تو انہاں وچوں ہیں لیکن میݙا تیݙے بارے دل وچ ہک خدشہ ہے، تیݙا کیا خیال ہے؟

ابن عباس:میں ہرگز گورنری قبول نہ کریساں جے تک میکوں اپݨے خدشے دے بارے نہ ݙسیسو۔

حضرت عمر: تیکوں ایندے نال کیا غرض ہے؟

ابن عباس:میں اینکوں ڄاݨݨا چاہندا ہاں، اگر اوہ خطرناک ہے تاں میکوں وی اوندے خطرے دی طرف متوجہ تھیوݨا چاہیدا اے جیویں کہ تساں میݙے بارے فکر مند تھئے ہو تے کے میں اوندے توں بری ہاں تے میکوں یقین تھی ویندے کہ میݙے وچ اوہ برائی نی تاں ایں کم کوں قبول کریساں، میں تہاکوں ݙٹھے کہ جیں چيز دے بارے وچ فکر مند ہوو اوندی کوئی وجہ ہوندی ہے۔

حضرت عمر:اے ابن عباس!میں ایں چيز توں خوف زدہ ہاں کہ تیݙی گورنری وچ کوئی حادثہ پیش آوے، تیݙی حکومت وچ اے تھیوݨے کہ توں لوگاں کوں آکھݨ لڳیں:ساݙی طرف آؤ، تے تساں اپݨے بنی ہاشم دے سوا کہیں کوں قبول نہ کریسو، لیکن میں نبی اکرمﷺ کوں ݙٹھا ہئی کہ تیکوں دور رکھا تے ݙوجھیاں کوں کم تے لایا۔

ابن عباس:تہاکوں خدا دی قسم!اگر ایویں ہے تاں گورنری کیوں ݙیندے ہو؟

حضرت عمر:خدا دی قسم!معلوم نی کہ کیا توں گورنری کیتے مناسب ہاویں تے تیݙے نال حسد و بدبینی دی وجہ توں تیکوں (خلافت اول دے دوران) دور رکھایا ڳیا یا اوہ ݙر ڳئے کہ متاں تیݙی بیعت کرݨ دا معاملہ مشکل نہ تھی ونڄے تاں اے تھیا، بہرحال تیݙی رائے کیا ہے؟

ابن عباس:میݙا خیال ہے کہ میں تہاݙے کیتے کم نہ کراں؟

حضرت عمر:کیوں؟

ابن عباس:اگر میں ایں حالت وچ تہاݙے کیتے کم کراں کہ تساں میݙے بارے مطمئن نہ ہوو تاں ہمیشہ میں تہاݙی اکھیاں اچ کنڈا بݨا رہساں۔

حضرت عمر: پس ایں معاملے وچ کوئی مشورہ ݙے۔

ابن عباس:کہیں اینجھے شخص کوں کم تے لاؤ جیہڑا تہاݙی نظر وچ تے تہاݙے کیتے زیادہ صالح ہووے۔

ابن عبد ربہ اینکوں ابو بکر بن ابی شیبہ م235ھ توں ݙوجھی طرح نقل کریندے تے کوشش کریندے کہ خلیفہ ثانی دے ابن عباس کوں گورنر نہ بݨاوݨ دی وجہ ایہ ݙسے کہ ابن عباس نے ذوی القربی دے بارے وچ بے جا تاویلاں کیتے ہوئے ہن تے اوندے کیتے حضرت علی دی طرف منسوب خط کوں تائید کیتے پیش کریندے۔ ابو بکر بن ابی شیبہ نے ایہ نقل کیتا :ابن عباس حضرت عمر دے ہاں سب توں زيادہ محبوب ہن تے حضرت عمر انہاں کوں دیگر اصحاب نبوی توں مقدم کریندے ہن لیکن انہاں کوں ہرگز گورنری نہ ݙتی۔ انہاں کوں ہک ݙینہ آکھا:شاید میں تیکوں گورنر بݨا ݙیندا لیکن میکوں ݙر ہے کہ توں تاویل کرکے مال فیئ کوں حلال سمجھ گھنیں۔ جݙݨ حضرت علی دا دور آیا تے آپ نے ابن عباس کوں بصرہ دا والی بݨایا تاں ابن عباس نے آیت خمس دی تاویل کرکے فیئ کوں حلال کر گھدا۔ تبصرہ: ابن ابی شیبہ دی تصریح دے مطابق نبی اکرمﷺ دے زمانے توں گھن کے حضرت عمر رضی اللہ عنہ دی خلافت دے آخری سال تک سہم ذوی القربی دے متولی حضرت علی بن ابی طالب ہن، ڳالھ ابن عباس جیہے دانشمند افراد توں پوشیدہ نہ ہئی پس اوہ کیں طرح حضرت علیؑ دی رائے دے بغیر سہم ذوی القربی وچ تصرف کرسڳدے ہن ثانیا اگر ابن عباس دے بارے وچ تاویل دا خوف انہاں کوں گورنر بݨاوݨ توں رکیندا ہئی تاں حضرت معاویہ کوں شام دی حکومت کیتے کیوں منتخب کیتا کہ انہاں دے مالیات وچ تاویلاں کرݨ دے باوجود باقی رکھا؟ ثالثا ابن عبد ربہ نے جیں خط کوں تائید کیتے پیش کیتا اوہ جعلی ہے اوندے توں ہرگز استدلال نی کیتا ونڄ سڳدا۔

وصال

مسجد عبدالله بن عباس، طائف

ابن عباس آخر عمر وچ نابینا تھی ڳئے ہن تے مکہ وچ ہی رہندے ہن، انہاں کوں عبداللہ بن زبیر تے عبد الملک بن مروان دی طرفوں جھڳڑے دا سامݨا کرݨا پیا۔ عبداللہ بن زبیر نے آپ توں بیعت طلب کیتی لیکن ابن عباس نے انکار کر ݙتا۔ لہٰذا ابن زبیر نے انہاں کوں طائف جلا وطن کر ݙتا۔ مشہور ایہ ہے کہ ابن عباس دا انتقال سن 68 ہجری وچ ستر سال دی عمر وچ طائف وچ تھیا تے محمد بن حنفیہ نے آپ دی نماز جنازہ پڑھائی تے آپ کوں اتھائیں دفن کیتا ڳیا۔ آپ دی وفات سن 69 ہجری وچ نقل تھئی ہے۔ آپ چھیکڑی عمر اچ اے اشعار پڑھدے ہوندے ہن:

ان یاخذ اللہ من عینی نورھما ففی لسانی و قلبی منھما نور

اگر خدا نے میݙے اکھیاں دی بینائی گھن گھدی ہے تاں میݙی زبان تے کن دا نور تاں حالی باقی ہے۔

قلبی ذکی و عقلی غیر ذی دخل و فی فمی صارم کالسیف ماثور

میݙا دل ذکی تے عقل سالم ہے میݙے منہ وچ تیز شمشیر دی مانند زبان ہے۔