اسم عدد
اسم عدد اسم ذات دی ہک قسم ہے.
تعریف :او اسم نکرہ جہڑا جو ہک شے یا ذات کوں ظاہر کرے ’’واحد‘‘ اکھیندے ۔ واحد دا معنی ئِ ’’ہک‘‘ یا ’’ہکلّا‘‘ ۔ جیویں جو چھوکرا، کتا، ڳاں، روٹی، کتاب وغیرہ ۔جہڑا اسم نکرہ ہک کنوں ودھ گنتری کوں ظاہر کرے اوکوں ’’جمع‘‘ آکھیاویندے جیویں جو چھوکرے ، کتے، ڳائیں، روٹیاں وغیرہ۔
ہر زبان ئِ چ واحد اسمیں کنوں جمع بݨاوݨ دے کجھ قاعدے قانون وضع کیتے ڳین۔ جݙاں جو سرائیکی زبان ئِ چ اے قاعدے قانون کجھ مختلف تے وَکھرے ہِن۔ اتھاں انھیں قواعد تے قوانین کوں وِترے وِترے بیان کیتا ویندے۔
الف۔ واحد مونث اسمیں کوں جمع بݨاوݨ دے طریقے:
1۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز(ہ) اپݨی بھرپور آواز نال آندی ئِ انھیں کوں جمع بݨاوݨ سانگے سرائیکی دے مختلف لہجیں کوں سامݨے رکھیندئیں ہوئیں یائے معروف ’’ی‘‘ نون غنہ (یں) ، وائو+الف+ نون غنہ (واں) تے الف + نون غنہ (اں) دا ودھارا کر ݙویندے جیویں جو:
واحد
پہلی جمع
ݙوجھی جمع
تریجھی جمع
واحد
پہلی جمع
ݙوجھی جمع
تریجھی جمع
آہ
آہیں
آہواں
آہاں
جاہ
جاہیں
جاہواں
جاہاں
راہ
راہیں
راہواں
راہاں
پناہ
پناہیں
پناہواں
پناہاں
نگاہ
نگاہیں
نگاہواں
نگاہاں
ڳوہ
ڳوہیں
ڳوہواں
ڳوہاں
آنہہ
آنہیں
آنہواں
آنہاں
دانہہ
دانہیں
دانہواں
دانہاں
2۔ ایجھئیں عربی واحد مونث اسم جہڑے جو سرائیکی ئِ چ وی استعمال تھیندن تے جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ آ ویندے تاں انھیں کوں جمع بݨیندئیں ہوئیں انھیں دے اڳوں ھمزہ + یائے معروف ’’ی‘‘ + نون غنہ (ئیں) یا وائو + نون غنہ + الف+ نون غنہ (نواں) ودھا ݙتا ویندے جیویں جو:
واحد
پہلی جمع
ݙوجھی جمع
واحد
پہلی جمع
ݙوجھی جمع
ادا
ادائیں
ادانواں
جزا
جزائیں
جزانواں
دعا
دعائیں
دعانواں
رضا
رضائیں
رضانواں
صدا
صدائیں
صدانواں
جفا
جفائیں
جفانواں
دوا
دوائیں
دوانواں
ثنا
ثنائیں
ثنانواں
3۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ الف یا ہائے ہوز (ہ) نہ ہووے تاں وت انھیں اسمیں وچوں بعض اسمیں دے اخیر ئِ چ الف + نون غنہ (اں) تے بعض اسمیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ + نون غنہ (یں) دا ودھارا کر ݙیوݨ نال جمع بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ جیویں جو :
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
اجرک
اجرکاں
ٻیٹھک
ٻیٹھکاں
ݙالک
ݙالکاں
آس
آساں
تروکڑ
تروکڑاں
چڑاٻ
چڑاٻاں
ڄنگھ
ڄنگھاں
پُل
پُلاں
ݙور
ݙوریں
گوݙل
گوݙلیں
ٻیر
ٻیریں
ککڑ
ککڑیں
اٹکل
اٹکلیں
پانول
پانولیں
ݙلھ
ݙلھیں
رنڈڑ
رنڈڑیں
4۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ آندی ئِ انھیں دی جمع بݨاوݨ کیتے یائے معروف کوں حذف کرکے یائے خفی الصوت ’’ی +الف +نون غنہ (یاں) دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو:
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
آݙی
آڈیاں
اتاݨی
اتاݨیاں
ٻگی
ٻگیاں
ٻڈھڑی
ٻڈھڑیاں
پتلی
پتلیاں
پِھدی
پھدیاں
ٹوکری
ٹوکریاں
جندری
جندریاں
چوکی
چوکیاں
دابڑی
دابڑیاں
ݙوری
ݙوریاں
سبھاڳی
سبھاڳیاں
5۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ݨ‘‘ آندی ئِ انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں یائے معروف ’’ی‘‘+ نون غنہ (یں) دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو :
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
آڑھتِݨ
آڑھتݨیں
بھنگِݨ
بھنگنیْں
حبشِݨ
حبشنیْں
ارداسِݨ
ارداسݨیں
بھٹِݨ
بھٹݨیں
سرودݨ
سرودݨیں
آلسݨ
آلسݨیں
پڑوسِݨ
پڑوسݨیں
فتورݨ
فتورݨیں
اولگݨ
اولگݨیں
پھوتݨ
پھوتݨیں
سوالݨ
سوالݨیں
قیدݨ
قیدݨیں
مالݨ
مالݨیں
موذݨ
موذݨیں
نجومݨ
نجومݨیں
6۔ ایجھئیں واحد مونث انسانی رشتے تے واحد مونث جانداریں دے ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ آندی ئِ انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دی یائے معروف حذف کرکے یائے خفی الصوت +الف + نون غنہ (یاں) ودھارا کر ݙتا ویندے تے باقی دے اڳوں ’’یں‘‘یا ’’اں‘‘ دا اضافہ کیتا ویندے جیویں جو:
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
دھی
دھیاں
نانی
نانیاں
چاچی
چاچیاں
کنواری
کنواریاں
ڈھڳی
ڈھڳیاں
رن
رناں
پوتری
پوتریاں
ݙاݙی
ݙاݙیاں
دنبی
دنبیاں
ݙاچی
ݙاچیاں
ٻلھݨ
ٻلھنیْں
بھیݙ
بھیݙاں
گھوڑی
گھوڑیاں
ماسی
ماسیاں
ٻکری
ٻکریاں
وچھی
وچھیاں
7۔ ایجھئیں اسمائے جمع جہڑے جو مونث ہوون انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں ’’اں‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو :
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
تیند
تینداں
جھت
جھتاں
انجمن
انجمناں
ٹولی
ٹولیاں
پُڑی
پُڑیاں
جماعت
جماعتاں
واڳ
واڳاں
قوم
قوماں
لودھ
لودھاں
منڈلی
منڈلیاں
کچہری
کچہریاں
سنگت
سنگتاں
8۔ بعض جمع مونث اسمیں دی مزید جمع (جمع الجمع) بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ ۔جہڑی جو سرائیکی زبان ئِ چ مستعمل وی ہے تے پسند وی کیتی ویندی ئِ۔:
واحد
جمع
جمع الجمع
واحد
جمع
جمع الجمع
آنھل
آنھلیں
آنھلیاں
پانول
پانولیں
پانولیاں
چلتر
چلتریں
چلتریاں
رنڈڑ
رنڈڑیں
رنڈڑیاں
گوݙل
گوݙلیں
گوݙلیاں
نینگر
نینگریں
نینگریاں
9۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ الف ، ہ، یا ی نہ ہووے تاں وت انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں یائے معروف ’’ی+ نون غنہ (یں) ، یا الف + نون غنہ (اں) دا ودھارا کیتا ویندے ۔ ݙوہائیں طریقئیں نال بݨائی ون٘ڄݨ آلی جمع درست ڳݨی ویندی ئِ۔
نوٹ: اے ڳالھ گنڈھ ٻدھݨ آلی جو کئی واحد مونث اسم ایجھاں کائینی جیندی جمع ناں بݨائی ون٘ڄ سڳے ۔
واحد
پہلی جمع
ڈوجھی جمع
واحد
پہلی جمع
ڈوجھی جمع
آدھل
آدھلیں
آدھلاں
آفت
آفتیں
آفتاں
آہر
آہریں
آہراں
اُدر
اُدریں
اُدراں
اِرک
اِرکیں
اِرکاں
بَغل
بغلیں
بغلاں
بُھل
بُھلیں
بھلاں
بُھوک
بُھوکیں
بُھوکاں
ب: واحد مذکر اسمیں کوں جمع بݨاوݨ دے طریقے
1۔ ایجھئیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ الف یا ہائے ہوز (ہ) آندی ئِ تاں وت اونہہ الف یا ’’ہ‘‘ کوں حذف کرکے باقی دے اڳوں یائے مجہول (ے) دا ودھارا کر ݙتا ون٘ڄے تاں جمع بݨ ویندی ئِ جیویں جو:
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
آرا
آرے
آسرا
آسرے
اُچکاّ
اُچکّے
اوپرا
اوپرے
بھورا
بھورے
پھکا
پھکے
ڄالا
ڄالے
دودا
دودے
رنگیلا
رنگیلے
کُپّا
کُپّے
لُندھا
لُندھے
ہَولا
ہَولے
2۔ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف+ نون غنہ‘‘ (اں) ، آندے انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دی ’’اں‘‘ کوں حذف کرکے باقی دے اڳوں یائے مجہول (ے)+ نون غنہ (یں) دا ودھارا کیتا ویندے۔ جیویں جو:
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
واحد
جمع
اتاݨاں
اتاݨیں
اڳوونہاں
اڳونہیں
اوجھاں
اوجھیں
ٻوکݨاں
ٻوکݨیں
بُھرݨاں
بُھرݨیں
بھکانواں
بھکانویں
پرونہاں
پرونہیں
پماں
پمیں
پیرݨاں
پیرݨیں
پھوکݨاں
پھوکݨیں
تݨاں
تݨیں
ٹنڈاݨاں
ٹنڈاݨیں
3۔ بعض ایجھیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ آندے پر انھیں دی جمع بݨیندیں ہوئیں انھیں دے ’’الف‘‘ کوں یائے مجہول ’’ے‘‘ ئِ چ نھیں بدلیا ویندا جیویں جو:
الف۔ رشتے: ابا، بھرا، پھپھا وغیرہ ۔
ب۔ غیر زباناں دے اسم: دریا، صحرا، ہُما وغیرہ ۔
4۔ سوائے انھیں مذکر اسمیں دے جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ باقی سب اسماء دی واحد تے جمع دی صورت ہکو جھئیں ہوندی ئِ ۔ جیویں جو درزی، ٻیلی، گھر، گلاس، در، لݙو، تاش، ہل، ݙاند، اٹھ، رِچھ، رَچھ، پُھُل، پَھَل، آبھوں، آتھر، اچار، اُݙم، ازار، اسمان، اَک، اَمب، اَنڳار، اُچھاڑ، بزار، باز، اوجھ، باغوں، بُتھاڑ، بھاڄڑ، پاند، پدھر، دُنب، سیرو، سینھوں، سُٻ، دلان، کُر، گوج، لُنب وغیرہ۔
البتہ بعض حروف ربط آون٘ڄݨ نال واحد مذکر اسماء دی جمع دی صورت بدل ویندی ئِ ورنہ اتے ݙتیئں گئیں صورتیں کنوں علاوہ خاص جمع دی غرض نال جہڑیاں وی تبدیلیاں تھیندئیں او صرف مونث اسمائِ چ ای تھیندئین۔ جیکر انھیں واحد مذکر اسماء دی ہر وبھرو جمع بݨاوݨی مقصود ہووے جو جنھیں دی جمع نھیں بݨدی تاں وت واحد مذکر اسم کنوں پہلوں درج ذیل لوظ بطور سابقے لاوݨیں پوندن۔ ہک کنوں ودھیک گنتری دے لوظ مثلا ݙو، چار، چھی، اَٹھ، ݙاہ وغیرہ ۔ کئی ، کِنھاں، چند، بعض، سب، سبھے ، سبھو، سبھݨاں ، سبھݨیں، کل، یکے ، یکڑاں، یکڑیں ، سارے، ٻہوں، ٻہوں سارے، تھولے، ٻہوں تھولے، تھولے جھئیں، گھٹ، کجھ، تھولے ٻہوں، ادھ پچدھے، ورلے ورلے ، گھٹوں گھٹ، ودھوں ودھ وغیرہ۔ مثال دے طور تے: ݙو ݙاند، چھی ݙند، ݙاہ اُٹھ، کئی اک، چند آدمی، بعض اَمب، سَب دَر، سَبھے لݙو، سبھو اسمان، سبھݨاں یا سبھݨیں گھر، کل ڈاند، یکے رچھ، یکڑاں یا یکڑیں اُٹھ، سارے بزار،ٻہوں دُنب، ٻہوں سارے آدمی، تھولے اُٹھ، ٻہوں تھولے یا تھولے جھئیں انڳار، گھٹ‘ کجھ ، یا تھولے ٻہوں گھر، ادھ پچدھے آبھوں، ورلے ورلے آدمی، گھٹوں گھٹ لوک، ودھوں ودھ لُنب وغیرہ وغیرہ۔
5۔ تمام دھاتاں دے ناں واحد ہوندن: چاندی، سونا، پتل، تراماں، قلعی، جَس، لوہا، پارہ، ڳندھک وغیرہ۔
6۔ فصلاں جنھیں دے ناں جمع گݨیے ویندن: مٹر، چݨے، جو، تل، وسل، مُنگ، خربوزے، ہندواݨے، موٹھ۔
7۔ فصلاں جنھیں دے ناں واحد ڳݨیے ویندن: کݨک، جوار، ٻاجھری، سرمی، اسوں، مکئی، مانہہ، موہری، تھوم، سورج مکھی، آہور، سویا بین، ڳنا۔
8۔ کجھ واحد لوظ جہڑے جو جمع ٻولیے ویندن: بھاڳ، لیکھ، نصیب، لچھݨ، کرتوت، درشن، اوسان، ہوش، دستخط، کرم، کمال۔
9۔ کجھ جمع لوظ جہڑے جو واحد ٻولیے ویندن: خیرات، رعایا، آفاق، اسامی، ظلمات، کرامات، مواد، القاب، بقایا، کائنات، خرافات، اصول، اراضی، اخلاق، اخبار، واردات، تحقیقات، اسباب، اوقات، حوالات ، اولاد، اشراف، حُور، افواہ، اسرار، اوزار، احوال، منافع، اسلحہ، موالی، زوار، وغیرہ۔
10۔ حروف ربط دے ڳانڈھے نال اسم دی عددی حالت ء ِچ تبدیلی:
حروف ربط: ایجھئیں چھوٹے چھوٹے لوظ جہڑے جو ہک لوظ دا کہیں ݙوجھے لوظ نال تعلق ظاہر کرݨ یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ ایجھئیں چھوٹے چھوٹے لوظ جہڑے جو ݙو اسمیں دے درمیان ڳانڈھے دا کم ݙیون حروف ربط سݙیندن ۔ جہڑے جو اے ہن:
سرائیکی حروف ربط: دا، دی، دے، دیاں ، کوں، تے ، اُتے، کنوں، کنیں، نال۔
اردو حروف ربط: کا ، کی، کے ، کی ، کو، پر، پر، سے ، سے ، ساتھ۔
سرائیکی حروف ربط: کن، تیں، تئیں، توݨیں، وچ، وچوں، کنوں، لیئوں، کیتے۔
اردو حروف ربط: سے ، اور، تک، تک، میں ، میں سے، سے ، کے لئے ، کے لئے ۔
الف۔ واحد اسمیں دے اڳوں حروف ربط دے ڳانڈھے نال انھیں دے عددی حالت ئِ چ تبدیلی:
1۔ ایجھیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ انھیں دے اڳوں جے کݙھیٔں اتے ݙتے ڳئے حروف ربط وچوں کُئی حرف آون٘ڄے تاں وت انھیں واحد مذکر اسمیں کوں جمع ئِ چ بدل ݙویندے ۔ یعنی انھیں دے اخیری الف یا ہ کوں حذف کرکے باقی دے اڳوں یائے مجہول (ے) دا ودھارا کر ݙویندے۔ جیویں تلے ݙتیں گئیں مثالیں کنوں واضح تھیندے۔
غلط جملے
درست جملے
غلط جملے
درست جملے
۱۔چھوکرا دا بھرا
۱۔چھوکرے دا بھرا
۲۔وچھا دیاں ڄنگھاں
۲۔وچھے دیاں جنگھاں
٣ ۔ٻڈھا دے ݙند
٣ ۔ٻڈھے دے ݙند
٤۔کھٹڑا دی چُوڑ
٤۔کھٹڑے دی چوڑ
٥۔ڳابا کوں ٻدھ چا
٥۔ڳابے کوں ٻدھ چا
٦۔کھٹڑا تے ٻہہ تھی
٦۔کھٹڑے تے ٻہہ تھی
٧۔چھوکرا کوٹھا اُتے ٻیٹھے
٧۔چھوکرا کوٹھے اُتے بْیٹھے
٨۔لوٹا کنوں ٻگھݨاں بارا
٨۔لوٹے کنوں ٻگھݨاں بارا
٩۔روزہ نال کوڑ نہ مار
٩۔روزے نال کوڑ نہ مار
۱٠۔ٻڈھڑا تئیں روٹی پچا
۱٠۔بڈھڑے تئیں روٹی پچا
۱۱۔گھڑا وچ پاݨی بھر
۱۱۔گھڑے وچ پاݨی بھر
۱۲۔گھڑا وچوں پاݨی پا
۱۲۔گھڑے وچوں پاݨی پا
۱٣ ۔مردہ کیتے کفن گھن آ
۱٣ ۔مردے کیتے کفن گھن آ
۱٤۔رندہ دا پھل
۱٤۔رندے دا پھل
۱٥۔چوٻارہ کنوں ملتان تئیں
۱٥۔چوٻارے کنوں ملتان تئیں
۱٦۔چرکھہ دے ݙو دھرے
۱٦۔چرکھے دے ݙو دھرے
2۔ ایجھئیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ نھیں آندی تے اے اسم واحد تے جمع دی حالت ئِ چ ہکو جھئیں ہوندن جے کݙۂیں انھیں دے اڳوں اتے ݙتے ڳئے حروف ربط وچوں کوئی ہک حرف ربط آ ون٘ڄے تاں وت انھیں اسمیں دی عددی حالت ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی۔ جیویں جو تلے ݙتئیں ڳئیں مثالیں کنوں واضح تھیندے۔ ۱۔تھل دا پندھ ۲۔ گھر دیاں ستراں٣ ۔ آلوں دے پُراٹھے٤۔ٹیٹک دیاں ولھاں٥۔ اٹھ کوں گھا سٹ۔ ٦۔ اٹھ تے کجاوا رکھ٧۔مٹ وچوں جگ بھر۔٨۔ چھپر تے نہ چڑھ ٩۔ گھر تئیں ٹردا ون٘ڄ۔ ۱٠۔ مرد کنوں امداد منگ۔ ۱۱۔ چھوہر کیتے کتاباں گھن آ۔ ۱۲۔ ݙینبھوں نال نہ کھیݙ۱٣ ۔ مالی کیتے روٹی گھن آ۔ ۱٤۔ گھر وچ ٻہہ۔ ۱٥۔ سکول توݨیں ون٘ڄ۔ ۱٦۔ رچھ کوں ٻول گھت۔
3۔ بعض ایجھیں جغرافیائی ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ۔ جیکر انھیں دے اڳوں کُئی ہک حرف ربط آ ون٘ڄے تاں انھیں دے ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ کوں حذف کرکے یائے مجہول ’’ے‘‘ دا ودھارا کر ݙیویندے جیویں جو تلے ݙتئیں گئیں مثالیں کنوں واضح تھیندے۔
غلط جملے
درست جملے
غلط جملے
درست جملے
۱۔مدینہ دا پندہ
۱۔مدینے دا پندہ
۲۔آگرہ دی ابادی
۲۔آگرے دی ابادی
٣ ۔کوفہ دیاں ڳلیاں
٣ ۔کوفے دیاں ڳلیاں
٤۔مکہ دی رات
٤۔مکے دی رات
٥۔ کلکتہ دے لوک
٥۔ کلکتے دے لوک
٦۔ وہوا کنوں ملتان تئیں
٦۔ وہوے کنوں ملتان تئیں
٧۔ کوئٹہ وچوں لنگھ
٧۔ کوئٹے وچوں لنگھ
٨۔ لِتڑا تئیں ون٘ڄ
٨۔ لتڑے تئیں ون٘ڄ
٩۔ ریتڑہ نال دل لڳ ڳئی ئِ
٩۔ ریتڑے نال دل لڳ ڳئی ئِ
۱٠۔ منگڑوٹھہ کیتے خیر منگ
۱٠۔ منگڑوٹھے کیتے خیر منگ
4۔ سنسکرت دے ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ مگر انھیں دے اڳوں کہیں ہک حرف ربط دے آوݨ دے باوجود انھیں دی عددی حالت ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی جیویں جو تلے ݙتیں ڳئیں مثالیں کنوںواضح تھیندے۔۱۔ جمنا دا پاݨی ۲۔ گنگا دی ریت۔ ٣ ۔ متھرا دے مندر۔٤۔ ہمالیہ دیاں چوٹیاں۔ ٥۔ گیاکنوں متھرا تئیں۔ ٦۔ اگرتلہ توݨیں۔ ٧۔ ایودھیا نال۔ ٨۔ تربدا وچ۔ ٩۔ داتا دی نگری۔
5۔ بعض ٻئیں زبانیں دے شہریں ، ملکیں ، دریاویں تے پہاڑیں دے ناں قاعدہ نمبر 1 کنوں مستثنیٰ ہن۔ مثلاً امریکہ ، افریقہ، برطانیہ، موریطانیہ، برما، پرشیا، بخارا، صنعا، سینا، صفا، مروا، انڈونیشیا، جکارتہ وغیرہ وغیرہ ۔
6۔ جیکر کہیں واحد مونث اسم دے اڳوں کوئی حرف ربط آو ن٘ڄے تاں اوندی عددی حالت ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی جیویں جو:۱۔ ڳاں دا وچھا۔ ۲۔ بھیݙ دے تھݨ۔ ٣ ۔ ݙاچی دی مہار۔ ٤۔ روہی دیا ں ڄٹیاں۔ ٥۔ کھٹ تے ٻہہ۔ ٦۔ کتی کنوں پرے لنگھ۔ ٧۔ رچھاݨی وچوں استرا کڈھ۔ ٨۔ بھولݨی نال کھڑاند نہ کر۔ ٩۔ پاݨی ڳچی توݨیں آگیے۔ ۱٠۔ بھاڄی کیتے سبزی کپ۔ ۱۱۔ ٻلی کوں نہ مار۔ ۱۲۔ منجھ دی دھار کڈھ۔
7۔ ایجھئیں اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ ہووے انھیں دے اڳوں جیکر کوئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دے ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ ئِ چ بدل ݙویندے۔ جیویں جو دھونہاں کنوں دھوئیں، سوہݨاں کنوں سوہݨیں، اباݨاں کنوں اباݨیں، پراݨاں کنوں پراݨیں، ایویں ای، سیاݨاں، بگھݨاں، مندھݨاں، ٹوبھݨاں، تھاݨاں، پھوکݨاں، پھرکݨاں، ٹنڈاݨاں، چوکݨاں، ٻدھݨاں، وٹھونہا ں، اڳونہاں، میمݨاں، میسݨاں، مرکݨاں، کھیݙݨاں وغیرہ وغیرہ کوں ’’یں‘‘ نال بدل ݙتا ویندے۔
8۔ ڳنتری دے لوظ (جنھیں کوں قطاری اعداد آکھیا ویندے جیندی وضاحت اڳوں آسی) جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ آندے ، انھیں دے اڳوں حرف ربط دے آوݨ نال انھیں دی ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ نال بدل ݙتا ویندے جیویں جو: پنجواں کنوں پنجویں، چھیواں کنوں چھیویں، ایویں ای ستواں، اٹھواں،نانواں، ݙہواں، یارھواں، ٻارھواں، تیرھواں وغیرہ وغیرہ دی ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ نال بدل ݙویندے۔
ب۔جمع اسمیں دے اڳوں حروف ربط دے ڳانڈھے تے انھیں دی عددی حالت ئِ چ تبدیلی:
1۔ ایجھیں جمع مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے مجہول ’’ے‘‘ آندی ئِ جیکر انھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آو ن٘ڄے تاں انھیں دے اڳوں ’’ئں‘‘ یعنی ہمزہ +نون غنہ یا ’’اں‘‘ دا ودھارا کر ݙویندے۔ تے یائے مجہول دے اتے ہمزہ گھت ݙویندے۔ چھوکرے کنوں چھوکرئیں یا چھوکریاں ، وݙکے کنوں وݙکئیں یا وݙکیاں، چھوٹے کنوں چھوٹئیں یا چھوٹیاں مندھرے کنوںمندھرئیں یا مندھریاں وغیرہ وغیرہ ۔
2۔ ایجھئیں اسم جنھیں دے واحد تے جمع ہکو جھئیں ہوندن انھیں دے اڳوں جیکر کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دے نال ’’یں‘‘ یا ’’اں‘‘ ڳنڈھ ݙویندے۔گھر کنوں گھریں یا گھراں، شہر کنوں شہراں یا شہریں، ݙند کنوں ݙنداں یا ݙندیں، مرد کنوں مرداں یا مردیں وغیرہ ۔
3۔ ایجھئیں جمع مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ آندے جیکر انھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں وت انھیں دے نال ’’یں‘‘ ڳنڈھ ݙویندے تے جیکر جمع مونث دے اخیری ’’اں‘‘ کنوں پہلے یائے معروف آون٘ڄے تاں وت اوندی ’’یاں‘‘ کوں (ہمزہ + یائے معروف + نون غنہ) یعنی ’’ئیں‘‘ تبدیل کر ݙویندے جیویں جو کرسیاں کوں کرسئیں وچ، عورتاں کنوں عورتیں، عمارتاں کنوں عمارتیں، بدخاں کنوں بدخیں وغیرہ وغیرہ ۔
4۔ ایجھیں اسم توڑے جو او مونث ہوون یا مذکر ہوون جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’وائو‘‘ یا ’’وں‘‘ ہووے انھیں دے اڳوں حرف ربط آوݨ سیتی انھیں نال (ہمزہ+ یائے مجہول + نون غنہ) یعنی ’’ئیں‘‘ ڳنڈھ ݙویندے۔ جیویں جو: آلوں کنوں آلوئیں، کاٹکو کنوںکاٹکوئیں، اتھرو کنوں اتھروئیں، بازو کنوں بازوئیں، باغوں کنوں باغوئیں وغیرہ۔
5۔ سرائیکی مصادر متعدی کنوں بݨائے ڳئے اسم مفعول جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ آندے انھیں دے اڳوں حرف ربط آوݨ سیتی انھیں دی ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ئِ چ بدل ݙویندے۔
مصدر
اسم مفعول
تبدیلی
مصدر
اسم مفعول
تبدیلی
ٻلھاوݨ
ٻلھاواں
ٻلھاویں
اچھالݨ
اچھالواں
اچھالویں
بھواوݨ
بھواواں
بَھواویں
پکاوݨ
پکاواں
پکاویں
بھکاوݨ
بھکاواں
بھکاویں
اسارݨ
اسارواں
اسارویں
6۔ اردو دے اسمائے خاص ، القاب، یا عہدے جنھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی۔ مثلاً ملا، خلیفہ، خواجہ، آقا، آغا، مرزا، راݨا، سودا وغیرہ تے سرائیکی زبان ئِ چ انھیں دے اڳوں یائے مجہول ’’ے‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ویندے یعنی انھیں کوں خلیفے ، خواجے، آقے، آغے، مرزے ، راݨے تے سودے ئِ چ بدل ݙتا ویندے۔
7۔ ہندی لوظ جہڑے جو خالص سنسکرت دے ہن جیویں جو گھٹا، سبھا، پوجا، بھاشا، جٹا، چتا، سیتلا، داتا، مالا، یاترا یا جاترا، بپتا، بیسوا، پروا، پچھوا وغیرہ دے اڳوں جے کر حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں لوظیں دی عددی صورت ئِ چ کئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی۔
8۔ عربی دے سہ حرفی لوظ جیویں جو ریا، ربا، دعا، حیا، عبا، قبا، زنا، ہوا، بلا ،دوا، صفا، غذا، ثنا، رجا، سزا، جزا، جفا، وفا، جلا، ادا، خلا، بقا وغیرہ ایویں ای عربی دے سہ حرفی کنوں زیادہ حروف آلے لوظ جنھیں دے اخیرئِ چ الف آندے مثلاً تمنا، اخفا، التجا، انشا، افترا، اقتضا، ابتدا، انتہا وغیرہ دے بعد جے کر کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں اے لوظ اپݨی عددی حالت تبدیل نھیں کریندے۔ مثال دے طور تے حیا کنوں، دوانال، زنا کنوں ، دوا وچوں، ابتدا کنوں، تمنا دے وغیرہ وغیرہ۔
9۔ ایجھئیں مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے مجہول آندی ئِ جے کر انھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دی عددی حالت تبدیل نھیں تھیندی جیویں جو چھوکرے دی وچھے دا ، کتے دے ، بندے دیاں، کھٹڑے تے ، لوٹے وچ، گھڑے وچوں، رستے کنوں،ٻڈھڑے نال، مردے کیتے ، روزے نال وغیرہ وغیرہ۔ انھیں کوں قاعدہ نمبر 1 دے مطابق لکھیا ون٘ڄ سڳدے (ݙیکھو قاعدہ نمبر 1)
10۔ ایجھئیں اسم توڑے جو مذکر ہوون یا مونث ہوون تے انھیں دے اخیر ئِ چ ’’و‘‘ آندی ئِ انھیں دے اڳوںجے کر کئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دی عددی صورت نھیں بدلدی۔ جیویں جو لݙو دا، لݙو دی، لݙو کنوں، لݙو نال، لاݙودا، لاݙودے، ہندودا، ہندو دی، ہندودیاں، ٻدھوکݨ، ݙاکو کنوں، ݙاکو نال، جادو وچ۔ قاعدہ نمبر ٤ دے مطابق وی انھیں کوں لکھیاون٘ڄ سڳدے (ݙیکھو قاعدہ نمبر ٤)۔
11۔ اے ڳالھ گنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو حرف ربط ’’نے‘‘ جہڑا جو اردو زبان ئِ چ مستعمل ئِ۔ سرائیکی زبان ئِ چ مستعمل کائینی۔ مثال دے طور تے :
اردو جملہ
سرائیکی جملہ
اردو جملہ
سرائیکی جملہ
۱۔دوا نے کام کیا
۱۔دوا کم کیتے
۲۔گھوڑے نے لات ماری
۲۔گھوڑے لت ماری ئِ
٣ ۔بچے نے دودھ پیا
٣ ۔ٻال کھیر پیتے
٤۔کتے نے کاٹ کھایا
٤۔کتے پٹ گھدے
٥۔بلی نے چوہا پکڑا
٥۔ٻلی چوہا نپئے
٦۔مرغی نے انڈا دیا
٦۔ککڑ انڈا ݙتے
٧۔بندر نے ڈانس کیا
٧۔باندر نچئے
٨۔خدا نے اسے بخش دیا
٨۔خدا اوکوں بخش ݙتے
اے ݙٹھا گئے جو ساݙے سرائیکی لکھاری اپݨیں لکھتیں ئِ چ اردو وانگوں فاعل دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دا خوب استعمال کریندن جہڑا جو قطعاً درست کائینی یاد رہوے جو دور قدیم ئِ چ اردو زبان وچ وی ’’نے‘‘ دا استعمال کائیناں ہا۔ جݙاں جو سرائیکی لکھاری ڈُھکے نہ ڈُھکے اپݨیں تحریریں ئِ چ ’’نے‘‘ کوں بہر حال ݙکھئی کَھڑِن۔ کیوں جو اساں لکیر دے فقیر جو ہیں۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو اردو زبان ئِ چ حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال صرف لازم تے متعدی افعال کوں ہک ٻئے کنوں نشابر کرݨ تے وکھو وکھ کرݨ کیتے تھیندے ۔ سوکھے لوظیں ئِ چ اینہہ ڳالھ دی وضاحت کجھ ایں وی کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ جو لازم مصادر تے متعدی مصادر دی سن٘ڄاݨ کیتے انھیں مصادر کنوں ماضی مطلق بݨا کرئیں گردان کیتی ون٘ڄے تاں جے کر ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ئِ چ فاعل دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال ضروری تھی ون٘ڄے تاں او مصدر متعدی شمار تھیسی تے جے کر ’’نے‘‘ دا ودھارا ضروری نہ ہووے تاں او مصدر لازم ڳݨیا ویسی ۔ مثال دے طور تے اردو دے ݙو مصادر کھانا تے دوڑنا گھندے ہیں۔ کھانا کنوں ماضی مطلق کھایا تے دوڑنا کنوں دوڑا بݨسی ۔ کھایا کنوں ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب ’’ اس نے کھایا ‘‘ تے دوڑا کنوں ’’وہ دوڑا‘‘ تھیسی۔ لہٰذا اے آکھیا ویسی جو کھانا مصدر متعدی ئِ تے دوڑنا مصدر لازم ئِ۔ کیوں جو کھانا مصدر کنوں ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ئِ چ فاعل ’’اس‘‘ دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال تھئے جݙا ں جو دوڑنا مصدر کنوں ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ء ِ چ فاعل ’’وہ‘‘ دے بعد حرف ربط نے دا استعمال نھیں تھیا۔ جے کر سرائیکی زبان دے مصادر کھاوݨ تے بھڄݨ گھدے ونجݨ تے انھیں کنوں ماضی مطلق دے صیغے واحد غائب بݨائے ونجݨ تاں او کجھ ایں تھیسن۔ ’’اونہہ کھادا‘‘ تے ’’ او بھجیا‘‘ اینہہ ڳالھ کنوں معلوم اے تھیا جو اردو دی فاعلی ضمیر ’’اس‘‘ دی جا تے سرائیکی دی فاعلی ’’اُونہہ‘‘ استعمال تھیندی ئِ تے ’’اونہہ‘‘ دے بعد ’’نے‘‘ دا استعمال نھیںتھیندا۔ ایویں ای ݙوجھے مصدر دی گردان ئِ چ اردو دی فاعلی ضمیر ِ ’’وہ‘‘ دی جا تے سرائیکی دی فاعلی ضمیر ’’او‘‘ ورتی ویندی ئِ۔ٻس اینہہ مثال کنوں اے ڳالھ نشابر تھی ڳئی ئِ جو اردو دے فعل ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ء ِچ ’’اس نے‘‘ ورتیندے تے سرائیکی زبان ء ِچ اوندی جاتے ’’اونہہ‘‘ استعمال تھیندے تے ’’اونہہ‘‘ دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دی کُئی گنجائش باقی نھیں رہندی۔ ثابت اے تھیا جو اردو زبان دے متعدی مصادر دی سن٘ڄاݨ فعل ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ’’اس نے‘‘دے نال جݙاں جو سرائیکی ئِ چ ’’اونہہ‘‘ نال کیتی ویندی ئِ ۔ اے ڳالھ وی یاد رہوے جو اردو ئِ چ حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال نہ صرف فعل ماضی مطلق ئِ چ تھیندے بلکہ ماضی دے تمام افعال ئِ چ تھیندے ۔پر سرائیکی زبان ئِ چ ’’نے‘‘دا استعمال قطعاً ممنوع ئِ۔
15۔ سرائیکی دے ڳجھے (یعنی لُکئے ہوئے)حروف ربط:
الف۔ مصادر کنوںمعروف (لازم یا متعدی) تے حرف ربط ’’سے‘‘ یعنی (کن، کنوں ، کنیں بݨاون دا طریقہ):مصدر کنوں فعل ماضی مطلق بݨا کرئیں اوندا ’’اخیری الف‘‘ حذف کر ݙویندے تے باقی دے اڳوں ’’ہمزہ +یائے معروف + نون غنہ) یعنی (یئں) دا ودھارا کر ݙویندے جیویں جو:
جملہ
معنی
۱۔ݙٹھئیں سک نھیںلہندی
۱۔دیکھنے سے چاہت ختم نہیں ہوتی
۲۔کھادئیں رڄ نھیںتھیندا
۲۔کھانے سے سیری نہیں ہوتی
٣ ۔رنئیں غم نھیں نبڑدا
٣ ۔رونے سے غم ختم نہیںہوتا
٤۔پچھاڑوں ہنگئیں وَیر نھیں لہندا
٤۔(کسی کے)گھر کے پیچھے پاخانہ کرنے سے بیر پورا نہیں ہوتا
٥۔تھتھرئیں پندھ نھیںنبڑدا
٥۔رکنے سے سفر نہیں کٹتا
٦۔کھلدئیں وات نھیں ملدا
٦۔ہنسنے سے منہ بند نہیں ہوتا
٧۔کٹُھئیں رَت نھیں آندی
٧۔ذبح کرنے سے (اس کا) خون نہیں آتا
٨۔ݙتئیں تھوڑ نھیںپوندی
٨۔دینے سے (دولت ) کم نہیںہوتی
٩۔پنئیں بکھ نھیں ویندی
٩۔مانگنے سے بھوک نہیں جاتی
ب۔ مصادر متعدی تے حرف ربط ’’سے‘‘ یعنی (کن، کنوں، کنیں، نال) بݨاوݨ دا طریقہ: جز الف ہیٹھ ݙتے ڳئے طریقے کوں ورتیا ویندے۔
جملہ
معنی
۱۔روکئیں رک ون٘ڄ
۱۔روکنے سے رک جا
۲۔کھِلائیں نھیں کھِلدا
۲۔ہنسانے سے نہیں ہنستا
٣ ۔روائیں رو ݙیندے
٣ ۔رلانے سے رو پڑتا ہے
٤۔اٹھائیں نھئیں اٹھلدا
٤۔اٹھانے سے نہیں اٹھایا جاتا
٥۔بُھلائیں نھیں بھُلدا
٥۔بھولنے سے نہیں بھولتا
٦۔ونڈائیں نھیں کھٹدی
٦۔بانٹنے سے ختم نہیں ہوتی
٧۔سݨا ئیں کیا تھیندے
٧۔سنانے سے کیا حاصل
٨۔وسائیں وَس پوساں
٨۔بسانے سے بس جائوں گی
٩۔مٹائیں نھیں مٹدا
٩۔مٹانے سے نہیں مٹتا
۱٠۔میٹیں مِٹ ویندے
۱٠۔مٹانے سے مٹ جاتا ہے
۱۱۔ویلئیں وَل پوسی
۱۱۔بیلنے سے بیلا جائے گا
۱۲۔ویٹئیں وٹیج پوسی
۱۲۔انڈیلنے سے بہہ پڑے گا
ج۔ اسم تے حرف ربط ’’سے‘‘ یعنی (کن، کنوں، کنیں، نال):
جملہ
معنی
۱۔وقتوں بچو
۱۔وقت سے بچو
۲۔راہوں ولئیے
۲۔وہ راستے ہی سے واپس آیا
٣ ۔گھروں نکل پو
٣ ۔گھر سے نکل کھڑا ہو
٤۔دِلوں ٻول
٤۔دل سے بات کر
٥۔مُنڈھوں پٹئیس
٥۔اس نے اسے جڑ سے اکھاڑا ہے
٦۔دردوں نکِلݨ داہیں
٦۔درد سے چیخیں نکلتی ہیں
٧۔ݙاڈھے دے کِکروں وی بیر
٧۔طاقتور کے کیکر سے بھی بیر اترتے ہیں
٨۔مغزوں لَہہ ون٘ڄ
٨۔کندھے سے اتر جا(یعنی بوجھ نہ بن)
٩۔پندھوں جی نھیںچھٹدا
٩۔سفر سے خلاصی نہیں ملتی
د۔ ماضی قریب تے ’’حرف ربط نے‘‘:
جملہ
معنی
۱۔ غمیں مارئیے
۱۔غموں نے مارا ہے
۲۔اپݨیں لٹیے
۲۔اپنوں نے لوٹا ہے
٣ ۔اوپرئیں مٹھیے
٣ ۔غیروں نے برباد کیا ہے
٤۔نندریں اڄاڑئے
٤۔نیند نے تباہ کیا ہے
٥۔صورت ٻہہ ݙٹھے
٥۔صورت نے بیٹھ کر دیکھا ہے
٦۔کیرت ٻہہ کھادے
٦۔سلیقے نے بیٹھ کر کھایا ہے
٧۔غیریں پروݨیں پا اݙئے
٧۔غیروں نے خوب بدنام کیا ہے
٨۔ککڑ انڈے ݙتے
٨۔مرغی نے انڈے دئیے
٩۔سنگتیں مار مسائے
٩۔دوستوں نے خوب دھوکے دیئے ہیں
۱٠۔دشمنیں چُٹیے
۱٠۔دشمنوں نے اپنے نشانے پر رکھا ہے
ر۔ مختلف حروف ربط (میں ، سے ، پر، کو ، نے) یعنی (وچ، کن، نال، اتے کوں) دا استعمال :
جملہ
معنی
۱۔کندھیں لیپا ݙے
۱۔دیواروںکو لیپا پوتی کر
۲۔کُھݙیں ہتھ نہ مار
۲۔بلوں میںہاتھ مت ڈال
٣ ۔تنوریں جُھلکا گھت
٣ ۔تنوروں میں آگ جلا
٤۔تھوٻئیں روٹیاں سٹ
٤۔تھوبیوں پر روٹیاں پکا
٥۔نانگیں راند نہ کر
٥۔سانپوں کے ساتھ مت کھیل
٦۔جوڳئیں پڑ نہ پو
٦۔جوگیوں سے واسطہ نہ رکھ
٧۔ٻارھئیں غلامئیں جھڳا سن٘ڄ
٧۔بارہ غلاموں کے ہونے کے باوجود گھر برباد ہوا
٨۔دھیریں ہتھ نہ دھیݨیں ہتھ
٨۔نہ تو بیٹیوں کے ہاتھ لگا اور نہ ہی بیٹیوں کی اولادوں کے ہاتھ لگا
٩۔پتراں ٻاجھ نہ روݨقاں
٩۔بیٹوں کے بغیر کوئی رونق نہیں
۱٠۔دھیاں ٻاجھ نہ سوبھ
۱٠۔بیٹیوں کے بغیر کوئی کامیابی نہیں
۱۱۔کانویں ہتھ سنہڑے گھلݨ
۱۱۔کووں کے ذریعے پیغام رسانی کرنا
۱۲۔حساب جئوجئو، بخشش سَؤ سَؤ
۱۲۔حساب ایک ایک جئو کا اور بخشش سینکڑوں کی (یعنی بے حدوحساب)
۱٣ ۔اپݨی کَچھ، ٻئے دی ہتھ
۱٣ ۔اپنی بغل میں، دوسرے کی ہاتھ میں
۱٤۔اپݨی ڳلی کتاوی شینہہ
۱٤۔اپنی گلی میں کتا بھی شیر ہوتا ہے
۱٥۔اشراف پیریں ڈھہے کمینہ سر چڑھے
۱٥۔شریف (اپنی عزت کے خوف سے) پائوں پر گر ے جبکہ کمینہ سر پر چڑھے۔
۱٦۔اصلوںخطانئیں،کمصلوں وفا نئیں
۱٦۔خاندانی شخص سے خطا سرزد نہیں ہوتی مگر کم ذات سے وفا نہیں ملتی
۱٧۔اکھ اوڈھر، پہاڑ اوڈھر
۱٧۔آنکھ سے دور، پہاڑوں کے پار
۱٨۔اکھیں ݙہدئیں مکھی نئیں نگلٖیندی
۱٨۔آنکھوں سے دیکھتے ہوئے مکھی نگلی نہیں جاتی
۱٩۔اڳوں چاواں آپ ننگی پچھوں چاواں آپ ننگی
۱٩۔آگے سے (پلو) اٹھائوں بھی خود ننگی ہوتی ہوں پیچھے سے ہٹائوں بھی خود ننگی ہوتی ہوں
۲٠۔اندروں ہوویں رڄی تاںٻہروں آوی کجی
۲٠۔اگر تو اندر سے رجی ہوئی ہو تو پھر باہر سے تجھے ڈھانپی ہوئی ملے
۲۱۔اندھے اڳوں رووݨ اکھیں دا زیان
۲۱۔ اندھے کے آگے رونا آنکھوں کا ہی نقصان ہے
۲۲۔بندئیں بھنیں کاٹھ بھڄ پوندن
۲۲۔انسانوں کے توڑنے سے مضبوط لکڑیاں بھی ٹوٹ جاتی ہیں۔
۲٣ ۔بھڄدئیں پچھوں مول نہ بھڄیں
۲٣ ۔ بھاگتے ہوئوں کے پیچھے ہرگز نہ بھاگنا
۲٤۔ٻال ٻدھنیْ سن٘ڄاپدے
۲٤۔ بچہ بدھنے میں پہچانا جاتا ہے
۲٥۔ٻݨدے داݨے، کݙݨ کٹاݨے
۲٥۔بھڑولے میں اناج ہو تو کم حیثیت لوگ بھی خوشحال رہتے ہیں
۲٦۔ٻلی شینہہ پڑھایا
۲٦۔بلی نے شیر کو پڑھایا
۲٧۔پدھریں نچݨاں ، گھونگھٹ کیہاں
۲٧۔میدان میں ناچنا ٹھہرا تو گھونگھٹ کیسا
۲٨۔پئیو موئیں ادھا چھورھا ما موئیں سارا چھورھا
۲٨۔باپ کے مرنے سے آدھا یتیم ہو جبکہ ماں کے مرنے سے مکمل یتیم کہلائے
۲٩۔فاقیں ماری نہ موئی غمیں ماری مر گئی
۲٩۔فاقوں کی وجہ سے نہ مری مگر غموں کے مارے مر گئی
٣ ٠۔گھر لکھ دا،ٻہر ککھ دا
٣ ٠۔گھر میں ہو تو لاکھوںکا اور اگر باہر ہوتو تنکے برابر
٣ ۱۔مونہوں ڳڑ، اندروں لھُڑ
٣ ۱۔منہ میں مٹھاس دل میں زہر
٣ ۲۔دریاویں وڑݨاں ، پھینگوں ݙرݨاں
٣ ۲۔دریا میں اترنا اور چھینٹوں ے ڈرنا
نوٹ: سرائیکی زبان دی نثر ہووے یا نظم ہووے ’’ڳجھے حروف ربط‘‘ دا ورتا وا اینکوں نہ صرف پر مغز، فصیح تے بلیغ تے بامحاورہ بݨیندے بلکہ ایندے حسن ، جاذبیت، دلکشی تے لطف ئِ چ بے پناہ ودھارا کر ݙیندے ۔ نثری جملئیں دے بعد اتھاں نمونے دے طور تے کجھ اشعار وی پیش کیتے ویندن تاں جو سرائیکی زبان دی فصاحت، بلاغت تے اختصار پسندی دی مزید چس چائی ون٘ڄ سڳے۔
۱
اویڑا عشق پیا جھولی، لویراں ہے چنی، چولی
-
نہ ڄمدئیں وقت ما گھولی، ݙتی ڳولی، ہلاہل دی
۲
یا ون٘ڄ ٻݙاں، یا بھوئیں وڑاں
-
ڳیا یار تروڑ سنجوک ہے
٣
حسن ازل دا تھیا اظہار
-
احدوں، ویس وٹا، تھی احمد
٤
چوریوں، چاریوں، استغفار
-
بخشم شالا، رب غفار
٥
تھیاں سر سبز فرید دیاں جھوکاں، مہروں سبز تھیاں ول سوکاں
-
بختیں واڳ ولائی وویار
٦
بدلئیں جُڑ گھنگھور مچائی، پھوڳیں ، لاݨئیں ، خنکی پائی
-
ناز کریندی لائی ، لائی ، عارف، عبرت کھاندے ہن
٧
دل ، عشق مچائی، اگ، سائیں
-
ݙکھ ، سوز رچیا، رڳ رڳ، سائیں
(خواجہ غلام فریدؒ)
٨
پتھیں، نیر رتاولے، ڈھئی جیوݨ سوغات
-
سکھ دا پاند پروبھرا، جندڑی ݙکھیں وات
٩
ݙینہہ ہووے یا رات، پپلئیں ہنجھ نہ مانودی
-
۱٠ پکھروں قیدوں مکت تھئے، موسم عین خزاں
سݨدئیں گزری زندگی، رت بہار دا ناں
-
اے جی پوون تاں، آندی رت بہار تئیں
۱۱
بھڄ بھڄ جوڑیا آلھݨاں، چچوں، چݨ چݨ ککھ
-
ہے جو ٻالیں واسطے ، جھڑ ، مینہہ، وا دی رکھ
بچڑئیں لدھے پکھ، خالی کر ڳئے آلھݨاں
(امان اللہ کاظم)
۱۲
سجݨاں آن الارئیے پتھر
-
لڳدے پئے ہن پیارے پتھر
۱٣
پلکاں نال ہٹا گھنساں میں
-
تیݙی راہ دے سارے پتھر
(ریاض ر حمانی)
۱٤
موسم بہار لاہݨاں ہا، بھانویں کئی ازلی ویر
-
اے موسمِ خزاں ! میکوں توں آمشام کر
۱٥
جہڑے ہک پل نہ وسدے ہن، انھیں دے راہ جدا تھی ڳئے
-
لوکی بھیݙاں بھڑا ݙیندن ، تہوں تاں فاصلہ تھی ڳئے
(حمید الفت ملغانی)
۱٦
ستر مانواں سانویں، رب دیاں مہراں ہن
-
ملواناں دا زور سزا تے لڳدا ہے
۱٧
پُھل تاں ہار پُریہہ کے ، اصلوں ون٘ڄ پردیساں وکیا
-
کیوں نہ بھاوے ساکوں راہ دا جھا، نہ پتھر بدلے
۱٨
اٻہلاں نئیں سہندے، کݙئیں یاد سوہݨے
-
مہربان تھیندن ، مگر ہولے ہولے
۱٩
جݙاں یادؔ اندھاریاں ویڑھیا
-
اساں ہاں دے پھٹ چا ٻالیے
۲٠
ساکھڑے تھل نئیں جھاگ پویندے
-
پیریں پالݨے پوندن، چھالے
(اللہ بخش یاد)
۲۱
تیݙے ہتھیں، تیݙا سیت ئِ، بے سیتی نہ تھی
-
اپݨا سیت تلاشݨ کیتے، بھوئیں اسماں کوں چیر
روک اکھیں دے نیر
(ڈاکٹر گل عباس اعوان)
۲۲
تسی دھرتی دی بے بختے تس لہا نہ سڳے
تھل واسئیں دے، اکھیں سوڑھے، وہندئیں وہندئیں سک اَے
(امان اللہ کاظم)
اشعار ئِ چ ورتئیں ڳئیں ترکیبیں دے معنے:
تراکیب
معنے
تراکیب
معنے
۱۔پیا جھولی
۱۔جھولی میں پڑا
۲۔چنی ، چولی
۲۔چنی اور چولی
٣ ۔ڄمدئیں وقت
٣ ۔پیدا ہونے کے وقت
٤۔ون٘ڄ ٻݙاں
٤۔جاکر ڈوبوں
٥۔بھوئیں وڑاں
٥۔زمین میں جا گھسوں
٦۔احدوں
٦۔احد سے
٧۔ویس وٹا
٧۔بھیس تبدیل کرکے
٨۔تھی احمد
٨۔احمد بن کر
٩۔چوریوں ، ڄاریوں
٩۔چوری سے ، زنا سے
۱٠۔بخشم شا لا
۱٠۔مجھ کو بخش دے، کیا ہی اچھا ہو
۱۱۔مہروں
۱۱۔مہربانی سے
۱۲۔بختیں
۱۲۔بختوں (مقدروں) نے
۱٣ ۔بدلئیں،پھوڳیں
۱٣ ۔بادلوں نے، پھوگوں نے
۱٤۔دل، عشق مچائی، اگ
۱٤۔ دل میں، عشق نے آگ بھڑکائی
۱٥۔ݙکھ،سوزرچیا،رڳ رڳ
۱٥۔ دکھ نے سوز پیدا کیا، رگ رگ میں
۱٦۔پتھیں
۱٦۔ پتھوں کے حساب سے
۱٧۔نیر رتاولے
۱٧۔ خون کے آنسو
۱٨۔جیون سوغات
۱٨۔ جینے کی سوغات
۱٩۔ݙکھیں وات
ٍ
۱٩۔ دکھوں کے منہ میں
۲٠۔پپلئیں
۲٠۔ پلکوں میں
۲۱۔قیدوں
۲۱۔ قید سے
۲۲۔موسم عین خزاں
۲۲۔ عین خزاں کے موسم میں
۲٣ ۔رُت بہار
۲٣ ۔ بہار کی رت
۲٤۔بھڄ بھڄ جوڑیا
۲٤۔ بھاگ بھاگ کر بنایا
۲٥۔چُچوں، چݨ چݨ
۲٥۔ چچوں نے، چن چن کر
۲٦۔بچڑئیں لدھے پکھ
۲٦۔ بچوں نے پر نکالے
۲٧۔سڄݨاں آن
۲٧۔ سجنوں نے ، آکر
۲٨۔پلکاں نال
۲٨۔ پلکوں کے ساتھ
۲٩۔موسم بہار لاہݨاں ہا
۲٩۔ موسمِ بہار نے وصول کرنا تھا
٣ ٠۔بھیݙاں بھڑا ݙیندن
٣ ٠۔ بھیڑوں کو لڑا دیتے ہیں
٣ ۱۔سترمانواں سانویں
٣ ۱۔ ستر مائوں کے برابر
٣ ۲۔ہار پُریہہ کے
٣ ۲۔ ہاروں میںپرو کر
٣ ٣ ۔پردیساں وکیا
٣ ٣ ۔ پردیس میں جاکر بکا
٣ ٤۔اٻہلاں نئیں سہندے
٣ ٤۔ جلدی کو برداشت نہیں کرتے
٣ ٥۔اندھاریاں ویڑھیا
٣ ٥۔ آندھیوں نے گھیر لیا
٣ ٦۔پیریں پالݨے پوندن
٣ ٦۔ پائوں میں پالنے پڑتے ہیں
٣ ٧۔تیݙے ہتھیں
٣ ٧۔ تیرے ہاتھوں میں
٣ ٨۔تھل واسئیں دے
٣ ٨۔ تھل کے باسیوں کے
٣ ٩۔اکھیں سوڑھے
٣ ٩۔ آنکھوں کے سوتے
_____٠٠٠_____