اسم حالیہ

تعریف: مختلف ماہرین لِسانیات دے نزدیک اسم حالیہ دی تعریف کجھ ایں ہے۔

1۔ او اسم جہڑا جو کہیں فاعل یا مفعول دی حالت کوں ظاہر کرے اسم حالیہ آکھیا ویندے۔ جیویں جو روندا ہویا، ݙھہندا پوندا، ٻیٹھے ٻیٹھے، کھڑا کھڑا، کھِلدئیں کھِلدئیں وغیرہ وغیرہ۔         (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ113)

2۔ او اسم جہڑا جو کہیں فاعل یا مفعول دی حالت کوُں ظاہر کرے۔ مصدر تے حالیہ دا شمار وی فعلاں وچ تھیندے۔ لیکن اے فعل دی تکمیل نئیں کریندا۔ مصدر اسم دے طور تے آندے تے حالیہ صفت دے طور تے جیویں اُبھرائی ، اُٹلائی، اٹیر ، واس وغیرہ وغیرہ۔         (سرائیکی مصادر از شوکت مغل15)

3۔ اسم حالیہ ہمیشاں چالو تے جار ی رہندڑ کم دے معنی ݙکھیندے۔ اینہہ خاطر اینکوں سسنکرت وچ ’’ورتمان کردنت‘‘ آکھیا ویندے۔ ورتمان دا معنی چالو یا جاری تھیندے۔ لہٰذا اِسم حالیہ فعل دی اوہا صورت ہوندی ء ِ جہڑی اے ڄݨویندی ئِ جو ہکڑا کم چالو یا جاری رہندئیں ہوئیں ٻیا کم شروع کر ݙتا ڳئے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔

’’احمد آپݨے باغ دی سیر کریندا گھر دو وَل چُلئے‘‘  اینہہ جملے دا مطلب اے ہے جو احمد آپݨے باغ ء ِچ سیر دا کم کریندا کریندا ݙوجھا کم (گھر دو واپسی دا کم ) شروع کر ݙتے۔        (وݙو سندھی ویا کرݨ از بھیر و مل مہر چندا ڈواݨی113)(ترجمہ)

4۔ اسم حالیہ او اسم مشتق ء ِ، جہڑا جو کہیں جملے ء ِچ کہیں اسم دی حالت بیان کرے۔ جیویں جو او کھِلدا ہویا آیا تے میں روندے ہوئے کوں رہایا۔ انھیں جملئیں ء ِ چ کھلدا ہویا تے روندے ہوئے اسمائے حالیہ ہن۔

( نخلستانِ قواعد از محمد بشیر احمد ظامی بہاولپوری55)(ترجمہ)

5۔ جہڑے لوظ افعال دے مادئیں کنوں بݨائے ڳئے ہوون تے او کہیں اسم نال اپݨا لڳاپا (ڳانڈھا) ظاہر کرن اسم حالیہ اکھیندن۔ اسم حالیہ ہمیشاں کہیں جاری یا چالو رہندڑ کم دا معنی ݙیندے۔ مثال دے طور تے مریندا=مار+آندا تے بھڄدا=بھڄ+آندا  وغیرہ وغیرہ۔          (سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ39)(ترجمہ)

6۔ او اسم مشتق جہڑا جو جملے ء ِ چ فاعل یا مفعول دی حالت  یا اوندی تعریف بیان کرے تے او اسم تے کم آوے۔ اوکوں اسم حالیہ آکھیا ویندے۔ اسم حالیہ صفت وانگوں اسم نال ہر حالت ء ِچ موافق رہندے۔

(سندھی ٻولی ئِ جو صرف تے نحو از واحد بخش شیخ109)(ترجمہ)

اِسم حالیہ دیاں قسماں: ۱۔ حالیہ نا تمام ۲۔ حالیہ تمام ۳۔ حالیہ معطوفہ

الف: حالیہ نا تمام:حالیہ نا تمام جیکوں (Present Participle) وی آکھیا ویندے۔ ایندے وچ فعل ختم نھیں تھیندا۔ جیویں جو وَہندا پاݨی، روندا ٻال تے بھڄدی گھوڑی وغیرہ وغیرہ۔

ب: حالیہ تمام:حالیہ تمام ء ِ چ فعل دا ختم تھیوݨ پاتا ویندے۔ جیویں جو مویا ہویا، کھادا ہویا، سُتا ہویا، لکھیا ہویا وغیرہ وغیرہ۔

ج: حالیہ معطوفہ:بعض مرکب جملے ایجھیں ہوندن جنھیں ء ِچ بیک وقت ݙو فعل پاتے ویندن۔ انھیں وچوں ہک فعل اصل یا خاص ہوندے تے ݙوجھا فعل پہلے فعل دا مقدمہ ہوندے۔ اے ݙوہیں فعل انجو ان٘ڄ جملئیں دی نمائندگی کریندن۔ تے انھیں جملئیں کُوں حرف ِ عطف (اردو ء ِچ "و"تے سرائیکی ء ِچ "تے یا تئیں" نال نشابر کیتا ویندے) آپت ء ِچ جُڑ یندے جے کر مرکب جملے ء ِچ ہک فعل حالیہ ہووے تاں وت اینہہ فعل کوں حالیہ معطوفہ آکھیا ویندے۔ حالیہ معطوفہ دا تعلق ہمیشاں جملے دے اصل فعل (خاص فعل) نال ہوندے۔ چونکہ ایھّوجھئیں مرکب جملے ء ِ چ حرف ِ عطف (تے) کنِ بچا ویندے پر حرفِ عطف دے معنی ایندے وچ ضرور پاتے ویندن۔ اینہہ سانگے اینکوں حالیہ معطوفہ آکھیا ویندے۔

در اصل اینہہ کن ظاہر اے تھیندے جو جملے دے اصل یا خاص فعل کن جہڑے کم دا ظہار پیا تھیندے۔ اینہہ کم کن پہلوں ہک ٻیا کم وی تھی چُکے۔ مثال دے طور تے اے جملہ ݙیکھو"اسلم کھا کرئیں یا کھا کے سم ڳئے"ایندا واضح مطلب اے ہے جو  اسلم کھادھا "تے"سم ڳیا۔ جملے "اسلم کھا کرئیں سم ڳیا" وچ حرفِ عطف (تے) دا استعمال نھیں تھیا۔ اینہہ جملے ء ِچ سم ڳیا اصل فعل ئِ۔ جݙاں جو کھا کرئیں حالیہ  معطوفہ ہے۔ در اصل پہلا فعل (حالیہ معطوفہ) ݙوجھے فعل یعنی اصل فعل دا مقدمہ ء ِ ۔ اینہہ سانگے حالیہ معطوفہ کوں تقدیمی فعل تے ݙوجھے کوں اصل یا خاص فعل آکھیا ویندے۔

حالیہ معطوفہ دی خصوصیات:

i۔ حالیہ معطوفہ ء ِ چ حرف ِ عطف (تے) داا ستعمال نھیں تھیندا۔

ii۔ حالیہ معطوفہ دے بعد عموماً"کے  یا کرئیں"دا لوظ ڳنڈھیا ویندے۔

iii۔ حالیہ معطوفہ دا تعلق ہمیشاں مرکب جملے دے اصل یا خاص فعل نال ہوندے۔

iv۔ ایجھیں مرکب جملے جئیں ء ِچ ݙو فعل استعمال تھئے ہوون تے جنھیں وچوں ہک حالیہ معطوفہ ہووے تاں وت انھیں وچوں پہلے فعل کُوں تقدیمی فعل آکھیا ویندے کیوں جو اے فعل ݙوجھے فعل دا مقدمہ ہوندے۔ جݙاں جو ݙوجھے فعل کُوں اصل یا خاص فعل سݙیا ویندے۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِ جو لوظ "کے  یا  کرئیں"ہمیشاں حالیہ دے فعل یعنی تقدیمی فعل نال ڳنڈھیا ویندے۔

v۔ ایجھاں مرکب جملہ جئیں ء ِچ تقدیمی فعل حالیہ معطوفہ ہووے۔ جے کر اینہہ جملے دے ݙوحصے کیتے ون٘ڄݨ تاں وت انھیں جملئیں دے وچکار حرفِ عطف (تے) ضرور آسی۔ مثال دے طور تے اے جملہ ݙیکھو یعنی "او کھا کرئیں سم ڳئے"جے کر اینہہ جملے دے ݙو حصے کروں تاں او ایں تھیسن۔ (اونہہ کھادے تے سم ڳئے)۔

vi۔ ایجھاں مرکب جملہ جئیں ء ِچ تقدیمی فعل بطور تمیز (متعلق فعل)آوے تاں وت ایندے ݙو حصے نھیں تھی سڳدے۔ جیویں جو اے جملے :

۱۔ ہتھ ٻدھ کے معافی منگ ۲۔ روٹی کھا کے سم ون٘ڄ

vii۔ ہکے رُتبے دے افعال دے وِچکار حرفِ عطف دا استعمال ضروری تھی ویندے۔ جیویں جو کھاوو تے پیوو، لکھو تے پڑھو، پر بعض اوقات ایجھیں جملئیں وچوں حرف ِ عطف حذف وی تھی ویندے۔ جیویں جو کھاوو پیوو، لکھو پڑھو، ٹُرو پھرو وغیرہ ۔

viii۔ کݙاہیں کݙاہیں  تان تقدیمی فعل کنوں اصل یا خاص فعل دا سَوب (سبب) معلوم تھیندے۔ جیویں جو او استاد کُوں ݙیکھ کرئیں ݙر ڳئے۔ اے شعر ملاحظہ فرمائو۔

سڑدا ݙیکھ کے اپݨے گھر کُوں ، پوہ دی رات ئِ چ پَگھر آگئی

لوکیں دے گھر ساڑݨ والا، اے تاں نھیں پَگھر دا موسم

    (امان اللہ کاظم)

9۔ کݙہیں کݙہیں تاں حالیہ معطوفہ ذریعے یا سَوب کُوں وی ظاہر کریندے۔ جیویں جو :

۱۔سوہݨی رن ݙیکھ کرئیں عشق کر ٻیٹھیں؟ ۲۔کلمہ شریف پڑھ کرئیں کپڑا پاک کر

10۔الف:کݙہیں کݙہیں تاں حالیہ معطوفہ اپݨے آپ کوں یا ݙوجھئیں کوں احساس ݙواوݨ یا ملامت کرݨ کیتے وی ورتیا ویندے۔ جیویں جو ۱۔ ایݙا وݙا لکھاری تھی کرئیں اے کیا لکھ ماریئی؟ ۲۔ نانی اماں تھی کرئیں ٻالیں نال جھیڑا؟

انھیں جملئیں ء ِچ تھی کرئیں ہووݨ دے معنیاں ء ِ چ استعمال تھئے۔

ب: کݙہیں کݙہیں تاں اے کہیں رستے کن گزرݨ دے معنیاں ء ِ چ استعمال تھیندے۔ جیویں جو

۱۔ توں ملتان کنوں ضرور تھی کرئیں ون٘ڄیں ۲۔ میں ہُݨیں ہُݨیں سکول کنوں تھی کرئیں آیاں

11۔ حالیہ معطوفہ دا عام طور تے فاعل نال لڳاپا(ڳانڈھا) ہوندے۔ اے کݙہیں کݙہیں تاں بطور صفت آندے تے کݙہیں کݙہیں بطور تمیز فعل (متعلق فعل ) دے طور تے ورتیا ویندے۔ اے جملے ݙیکھو :۱۔ او تئیں کنوں وی ودھ کرئیں پاڳل ئِ ۲۔ مری کوئٹہ کن ودھ کرئیں سوہݨا ء ِ۳۔ میݙی دھی تیݙی دِھی کن ودھ کرئیں ذہین ء ِ

12۔ کݙہیں کݙہیں حالیہ نا تمام تے حالیہ معطوفہ ء ِچ معنیاں دے لحاظ نال ٻہوں تھوڑا جھئیاں فرق ہوندے۔ اے جملے ݙیکھو:۱۔ او شراب پیتی گھروں نِکھتے(حالیہ نا تمام)۲۔ او شراب پیندا گھروں نِکھتے(حالیہ نا تمام)۳۔ او شراب پی کرئیں گھروں نِکھتے(حالیہ معطوفہ)

پہلے جملے دا مطلب اے جو جئیں ویلھے او گھروں نِکھتے شراب دے نشے ئِ چ دُھت ہا، تے ݙوجھے جملے دا مطلب اے ہے جو او گھروں شراب پیندا ہویا نِکھتے ۔ جݙاں جو تریجھے جملے دا معنی اے ہے جو پہلے اونہہ گھر ٻہہ کرئیں شراب پیتی ء ِ تے وت او گھروں نِکھتے۔

13۔ کݙہیں کݙہیں تاں حالیہ معطوفہ اعداد دی تکرار کیتے وی وریتا ویندے۔ جیویں جو اے جملے ݙیکھو:

۱۔ ݙ و ݙو تھی کرئیں بھڄو ۲۔ ہک ہک تھی کرئیں کمرے ء ِچ وڑواتھاں تھی کرئیں حالت دے معنیاں ء ِ چ استعمال تھئے۔

د: اسم حالیہ دیاں مزید ݙو قِسماں:

اتے ݙتئیں ڳئیں ترے قِسمیں حالیہ تمام حالیہ نا تمام تے حالیہ معطوفہ کن علاوہ ݙو قِسماں ٻئیاں وی ہن۔ جہڑیاں جو اے ہن۔ ۱۔ حالیہ بطور صفت ۲۔ حالیہ بطور خبر

حالیہ بطور صفت:کݙہیں کݙہیں کہیں اسم کن پہلوں حالیہ نا تمام دا استعمال بطور صفت تھیندے۔ جیویں جو اے ترکیباں؛  

۱۔ وہندا ہویا/وہندا پاݨی ۲۔ روندا ہویا/روندا ٻال

انھیں ترکیبیں ء ِچ وہندا پاݨی وی صفت دے طور تے ، تے روندا ٻال وی صفت دے طور تے ورتیا ڳئے۔ݙوجھے لوظیں

ئِ چ صفت دے طور تے ورتیا ڳیا اسم حالیہ نا تمام آپݨے آپݨے موصوف پاݨی تے ٻال کن پہلوں آئے۔ کیوں جوموصوف ہمیشاں صفت دے بعد آندے۔ جیویں جو مرکب توصیفی کالا ݙاند، چٹی ڳاں تے موٹی وہڑ ئِ چ صفات آپݨے آپݨے موصوفیں کن پہلوں آئین۔

حالیہ بطور خبر:

پہلوں اے جملہ ݙیکھو:۱۔ او کھِلدا ہویا /کھِلدا ائے تے روندا ہویا/روندا ڳئے۔ اینہہ جملے ء ِ چ ’’کھِلدا ہویا/کھِلدا ‘‘ اُوندے آوݨ دی خبر ئِ  جݙاں جو ’’روندا ہویا/روندا‘‘ اوندے ون٘ڄݨ دی خبراے ۔ توڑے جو کھلدا ہویا/کھلدا تے روندا ہویا/ روندا صفت وی ڳݨے ون٘ڄ سڳدن۔ پر اے صفات آپݨے موصوف’’او‘‘کن پہلوں دی بجائے اڳوں آئین۔ لہٰذا اے  مرکب توصیفی دی تعریف تے پورے نھیں اتردے۔ اینہہ سانگے کھلد ہویا/کھِلدا تے روندا ہویا/روندا صفات دی بجائے خبر شمار تھیسن۔

اِسم حالیہ دے استعمال دی صورت جملے ئِ چ تھیوݨ آلیاں تبدیلیاں:

1۔ پہلوں اے جملے ݙیکھو:۱۔ اصغر بھڄدا ہویا/بھڄدا اَئے۲۔ زینب روندی ہوئی/روندی سم ڳئی ء ِ۔ ۳۔ چو ر چوری کریندے ہوئے /کریندے نپیج ڳین۔

اُتے ݙتیں ڳئیں جملئیں ء ِچ بھڄدا ہویا/بھڄدا روندا ہویا/روندا تے کریندے ہوئے /کریندے اسمائے حالیہ نا تمام ہن تے اے اسمائے حالیہ نا تمام انھیں جملئیں ء ِچ خبر دے طور تے آئین کیوں جو انھیں دے موصوف اصغر، زینب تے چور انھیں دے اڳوں کائینی۔ اتھاں اے ڳالھ سمجھݨ آلی ء ِجو جے کر جملے ء ِچ موجود اصل یا خالص فعل لازم ہووے یا متعدی پر او مجہولی صورت ء ِ چ استعمال تھیا ہووے تاں وت اسم حالیہ نا تمام جملے ء ِ چ موجود جنس تے تعداد دے لحاظ نال فاعل دے مطابق آسی ۔ جیویں جو اُتے ݙتے ڳئے پہلے جملے ء ِچ اصغر واحد مذکر فاعل ئِ ۔ جیندے اڳوں اسم حالیہ اوندی جنس تے تعداد دے مطابق بھڄدا ہویا/بھڄدا استعمال تھئے۔ ایویں ای ݙوجھے جملے ء ِ چ زینب واحد مونث فاعل ء ِتے تریجھے جملے ء ِ چ چور جمع مذکر فاعل ء ِ۔ لہٰذا انھیں دے اڳوں حالیہ نا تمام آپݨے آپݨے فاعل دی جنس تے تعداد دے مطابق آئین۔ لہٰذاثابت اے تھیا جو جے کر اصل فعل توڑے جو لازم ہووے یا متعدی تے او مجہولی صورت ء ِچ آیا ہووے تاں وت اُوں کنِ پہلوں اسم حالیہ جہڑا جو خبر دے طور تے ہوسی آپݨے فاعل دی جنس تے تعداد دے مطابق آسی۔

2۔ جے کر حالیہ نا تمام دے اڳوں آوݨ آلا اصل فعل لازم یا متعدی جہڑا جو معروفی حالت ء ِچ ہوسی تاں وت حالیہ نا تمام یائے مجہول(ے) ’’الف ‘‘ یا  ’’ئیں ‘‘ دے ودھارے نال آسی۔ توڑے جو فاعل مذکر ہوسی یا مونث ، جاندار ہوسی یا بے جان، واحد ہوسی یا جمع۔ تے حالیہ نا تمام کن پہلوں تے مفعول دے بعد مفعولی علامت کُوں یا نال دا لڳاپا(ڳانڈھا) وی ضروری ہوسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:

٭ میں اصغر کوں بھڄدا ہویا/بھڄدا، بھڄدے ہوئے/بھڄدے یا بھڄدئیں ہوئیں/بھڄدئیں ݙٹھے۔

٭ تئیں دشمنیں کوں بھڑدا ہو یا/بھڑدا، بھڑدے ہوئے/ بھڑدے یا بھڑدئیں ہوئیں/ بھڑدئیں ݙٹھے۔

٭ اساں چھوہریں کوں چھوہر نال نچدا ہویا/نچدا ، نچدے ہوئے /نچدے یا نچدئیں ہوئیں /نچدئیں ݙٹھے۔

3۔ جے کر اوہو فعل جئیں کن حالیہ نا تمام بݨایا ڳیا ہووے متعدی ہووے تے اُوں کن پہلوں کُئی نہ کُئی اسم مفعولی حالت ء ِچ آیا ہووے تاں وت حالیہ نا تمام نال توڑے جو فاعل دی جنس تے تعداد کجھ وی ہووے۔ ہمیشاں یائے معروف(ی) دے لڳاپے(ڳانڈے) نال آسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:۱۔ میں کبوتر نپی کھڑاں۲۔ توں سر جھکئی کھڑیں۳۔ لوک بندوخاں چئی کھڑن ۴۔ توں مپ ماری کھڑیں وغیرہ وغیرہ۔

4۔ جئیں ویلھے حالیہ دوہرایا ون٘ڄے یا اوندا تابع ݙوجھا حالیہ اوندے اڳوں ڳنڈھیا ون٘ڄے توڑے جو حالیے دا فعل لازم ہووے یا متعدی، تاں وت اُوندے نال جنس واحد مذکر کیتے ’’الف یائیںـ‘‘جنس واحد مونث کیتے’’ی  یا  ئیں‘‘تے جنس جمع مذکر یا مونث کیتے ’’ے  یا ئیں‘‘دا ڳانڈھا کیتا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:

۱۔ او  ݙر دا  ݙردا /ݙردئیں  ݙردئیں  اَئے

۲۔ او  ݙردی  ݙردی/ݙردئیں  ݙردئیں اَئیء ِ

۳۔ او  ݙردے  ݙردے/ݙردئیں  ݙردئیں  اَئین

اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِ جو جنس واحد مذکر کیتے حالیے نال یائے مجہول (ے) دا ڳانڈھا توڑے جو درست سمجھا ویندے پر اے فصیح کائینی۔ جیویں جو :۱۔ او ݙردے ݙردے اَئے۔۲۔ میں اُٹھدے ٻہندے خدا کوں یاد کرینداں وغیرہ وغیرہ ۔

اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ء ِ جو حالیے دی تکرار کثرت کُوں ظاہر کریندی ء ِ۔کݙہیں کݙہیں تاں اینہہ قسم دا حالیہ فاعل دے بغیر وی آندے جیویں جو

۱۔بھڄدئیں بھڄدئیں پیر پھلو نہیں تھی ڳین۲۔ چیکدئیں چیکدئیں سنگھ ٻہہ ڳئے۳۔روندئیں روندئیں دید مریج ڳئی ئِ۔

5۔ کݙہیں کݙہیں اصل فعل دا فاعل کُئی ہک اسم ہوندے تے حالیے دا فاعل کُئی ݙوجھا اسم ہوندے۔ توڑے جو ڈوٖہیں اسم ہکے جملے ء ِچ موجود ہوندن پر افعال دے لحاظ نال انھیں دا ہک ٻئے نال کوئی ڳانڈھا نھیں ہوندا۔مثال دے طور تے ؛

۱۔ میں فجر تھیندے گھروں ٹُر پیاں ۲۔ او ݙینہہ ڈھلدے گھر ول اَئے

اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ء ِچ فاعل میں تے او دا ڳانڈھا افعال ٹُر پیاں تے ول اَئے نال ئِ ۔ جݙاں جو فجر تے ݙینہہ دا ڳانڈھا حالیہ دے افعال تھیندے تے ڈھلدے نال ء ِ۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ ۔ جو اینہہ قسم دے حالیے آپݨے لڳدے اسم نال تمیز فعل (متعلق فعل) ڳݨیے وَیندئین۔

6۔ کݙہیں کݙہیں اسم حالیہ بطور اسم وی ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے ؛

۱۔سُتا ہویا/سُتا موئے ہوئے/موئے دی پسند (وانگوں)ہوندے۔۲۔ ازمائے ہوئے دا کیا ازماوݨ۔۳۔سُتے ہوئے/سُتے کوں جگاوݨ سوکھا ئِ پر جاگدے  ہوئے /جاگدے کوں جگاوݨ مشکل ۔۴۔جاگدا لکھ دا سُتا ککھ دا۔

7۔ بعض دفعہ اسم حالیہ اسم ظرف دے طور تے وی ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے ؛

۱۔ او کَنبدا کَنبدا سَو ِڑ ء ِ چ وڑ ڳئے۲۔ میں روندئیں روندئیں رات گزار ݙتی ء ِ۳۔ میڈا سارا وقت تیݙی یاد ء ِچ نیر وہیندئیں تے تیݙی راہ بھلیندئیں گزر ویندے۔۴۔ بھیڑی بھڑدئیں  اوندی ڄنگھ بھنی ڳئی ئِ۔

اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ء ِچ کَنبدا کَنبدا، روندئیں روندئیں ، نیر وہنیدئیں، رہ بھلیندئیں، بھیڑی بھڑدئیں وغیرہ وغیرہ اسم ظرف دے طور تے ورتئیے ڳئین۔ حالیے دیاں بعض مرکب ترکیباں جہڑیاں جو ظرف دے طور تے ورتیاں ویندن۔ مثال دے طور تے ؛

۱۔اسم تے اسم حالیے دا ڳانڈھا: رت روندئیں، نیر وہیندئیں، راہ بھلیندئیں وغیرہ۲۔اسم تے حالیہ معطوفی دا ڳانڈھا: پیر ودھائے، ہتھ جوڑئیے، پیر سنگھوڑئیے وغیرہ۳۔اسم حالیہ نا تمام دے ݙو صیغیں دا ڳانڈھا:  اُٹھدا ٻہندا، ٹُردا پھردا، روندا کھاندا وغیرہ۴۔حالیہ معطوفہ دے ݙو صیغئیں دا ڳانڈھا: اُٹھدئیں ٻہندئیں، روندئیں کھاندئیں، بھڄدئیں دھرکدئیں وغیرہ۵۔فعل امر تے حالیہ معطوفہ دا ڳانڈھا: سوچ سمجھ کے ، ݙیکھ بھال کے ، مار کُٹ کے وغیرہ وغیرہ ۔

xiii۔ کݙہیں کݙہیں حالیہ بطور تمیز فعل (متعلق فعل) دے وی ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے ؛

۱۔ سُتئیں رات وہا ڳئی ء ِ ۲۔ رات سمدئیںمکُی ئِ تے نہ جاگدئیں مکُی ئِ

ix۔ اے جملے ݙیکھو:

۱۔ میں دھاندئیں ہوئیں /دھاندئیں اوکوں ݙٹھے ۲۔ میں اوکوں ݙٹھے او دھاندا پیا ہا

پہلے جملے دا مطلب اے ہے جو میں جئیں ویلھے اوکوں ݙٹھے او دھاندا پیا ہا، اینہہ جملے دا مطلب ایں وی تھی سڳدے جو میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جئیں ویلھے میں دھاندا پیا ہَم۔ ݙوجھے جملے دا پہلا مطلب تاں اے ہے جو میں اوکوں ݙٹھے جئیں ویلھے او دھاندا پیا ہا ، تے ایندا ݙوجھا مطلب اے وی ہے جو میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جئیں ویلھے میں دھاندا پیا ہَم۔ ایھّو جھئیں ذو معنی جملئیں دے معنیاں دا نکھیڑا کرݨ سانگھے اسم حالیہ دا اے اصول سامݨے رکھݨا پوسی جو ؛

۱۔ جݙاں حالیہ فاعل نال متصل ہووے تاں وت اوکوں فاعل دے متعلق سمجھا ویسی۔

۲۔ جݙاں حالیہ مفعول نال متصل ہووے تاں وت اوکوں مفعول دے متعلق سمجھا ویسی۔

اُتے ݙتے ہوئے جملئیں تے ولا غور کریندے ہیں تاں ساکوں معلوم تھیندے جو پہلے جملے ء ِ چ حالیہ فاعل نال متصل ہے۔ جݙاں جو ݙوجھے جملے ء ِچ حالیہ مفعول نال متصل ے۔ اینہہ ڳالھوں پہلے جملے دا معنی تھیسی۔ میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جیں ویلھے میں دھاندا پیا ہَم تے ݙوجھے جملے دا معنی تھیسی۔ میں اوکوں اونہہ ویلھے ݙٹھے جیں ویلھے او دھاندا پیا ہا۔

اسم حالیہ بݨاوݨ دے قاعدے:

الف: حالیہ تمام:

1۔ کہیں وی مصدر معروف (توڑے جو لازم ہووے یا متعدی ہووے)فعل ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب گھِن کرئیں اُوندے اڳوں ہووݨ مصدر کن فعل ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ تمام بݨ ویندے۔ اسم حالیہ تمام مفعول دا کم وی ݙیندے۔ اے ڳالھ یاد رہوے جو مصادر مجہول کن حالیہ تمام نھیں بݨ سڳدا۔

مصدر

حالیہ تمام

مصدر

حالیہ تمام

مصدر

حالیہ تمام

مصدر

حالیہ تمام

لکھݨ

لکھیا ہویا

پڑھݨ

پڑھیا ہویا

ݙیکھݨ

ݙٹھا ہویا

مرݨ

مویا ہویا

سڑݨ

سڑیا ہویا

پیوݨ

پیتا ہویا

سیوݨ

سیتا ہویا

سُݨݨ

سُݨیا ہویا

2۔ جہڑے مصدر دے مصدر ی مادے دے اخیرء ِچ ہائے ہوز(ہ)  یا  (س )آون٘ڄے تاں وت حالیہ تمام بݨدئیں ہوئیں اخیری ہائے ہوز(ہ) یا س کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں تھا، ٹھا یا ڈھا ڳنڈھ ݙیوݨ دے بعد اُوندے اڳوں ہووݨ مصدر کن ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب (ہویا) جوڑ ݙویندے۔

مصدر

حالیہ تمام

مصدر

حالیہ تمام

مصدر

حالیہ تمام

مصدر

حالیہ تمام

کھسݨ

کُھتھا ہویا

پِھسݨ

پھِتھا ہویا

کُسݨ

کُٹھا ہویا

مُسݨ

مُٹھا ہویا

ݙوہݨ

ݙدھا ہویا

کوہݨ

کُٹھا ہویا

پھیہݨ

پِھتھا ہویا

لہَݨ

لَتھا ہویا

ب: حالیہ نا تمام:

1۔ ایجھیں مصادر معروف جنھیں دے مصدری مادئیں دے اخیر ء ِ چ (ا، و، ی )ہووے توڑے جو او مصادر معروف لازم ہووݨ یا متعدی تاں وت اسم حالیہ نا تمام بݨیدئیں ہوئیں انھیں دے اڳوں"ندا"بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے۔ تے جے کر ایجھیں مصدریں دے مصدر ی مادئیں دے اخیر ء ِچ (ا،و،ی،ہ) وچوں کُئی ہک حرف وی نہ ہووے تاں وت اوندے اڳوں"ینداـ"(یائے مجہول  ے +نون غنہ+دال+الف) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے۔ مثال دے طور تے :

الف

کھاوݨ

کھاندا

دھاوݨ

دھاندا

رہوݨ

رہندا

سہݨ

سہندا

سیوݨ

سیندا

پیوݨ

پیندا

دھووݨ

دھوندا

پووݨ

پوندا

ب

مارݨ

مریندا

پُورݨ

پُریندا

سݙݨ

سݙیندا

سوچݨ

سُچیندا

کرݨ

کریندا

دھرݨ

دھریندا

ݙوہݨ

ݙہیندا

کوہݨ

کُہیندا

اے ڳالھ یاد رہوے جو حالیہ نا تمام نال "ہویا"بطور لاحقہ ڳنڈھیجے یا نہ ڳنڈھیجے ایندی بݨت تے معنیاں ء ِچ کُئی فرق نھیں پوندا۔ ݙوجھی اے ڳالھ جو جے کر مصدر ی مادے دے وِچکار حرف علت(ا،و،ی) وچوں کئی ہک آون٘ڄے تاں وت حالیہ نا تمام بݨیندئیںہوئیں اوکوں قاعدے دے مطابق حذف کر ݙتا ویندے۔ جیویں جو پورݨ کن پُریندا، سوچݨ کن سُچیندا تے ݙوہݨ کن ݙہیندا وغیرہ ۔ حالیہ نا تمام بݨائے ڳین۔

2۔ مصادر متعدی معروف ، جہڑے جولازم کن متعدی تے متعدی کن متعدی المتعدی بݨئے ہوئے مصادر دے مصدری مادئیں دے اخیرئِ چ جے کر ’’الف‘‘وی آون٘ڄے تاں وت وی او قاعدہ نمبر 1وچ ݙتے ڳئے قانون کِن مستثنیٰ ہوسی۔ کیوں جو روزمرہ دے مطابق انھیں دے اونہی الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’یندا‘‘(یائے مجہول ے +نون غنہ+دال+الف)  بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ نا تمام بݨدے۔

پاوݨ

پَیندا

چاوݨ

چَیندا

لاوݨ

لَیندا

تاوݨ

تَیندا

چراوݨ

چَریندا

بھڑاوݨ

بِھڑیندا

تاڑݨ

تَڑیندا

ساڑݨ

سَڑیندا

3۔ مصادر متعدی معروف جنھیں دے مصدر ی مادئیں دے اخیر ء ِچ کُئی حرف علت (ا،و،ی) یا ہائے ہوز(ہ) نھیں آندی تاں وت اُونہہ مصدری مادے دے اڳوں "یندا"(یائے مجہول  ے +نون غنہ+دال+الف) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ نا تمام بݨ ویندے۔

مصدر

حالیہ نا تمام

مصدر

حالیہ نا تمام

مصدر

حالیہ نا تمام

مصدر

حالیہ نا تمام

جھَلݨ

جھلَیندا

چِھلݨ

چِھلیندا

تُرنڈݨ

تُرنڈیندا

ڳݙݨ

ڳݙیندا

لوݙݨ

لُݙیندا

کھِرکݨ

کھِرکیندا

بِھر کݨ

بِھرکیندا

آڈھݨ

اڈھیندا

4۔ ایجھیں مصادر لازم جنھیں دے مصدری مادئیں دے اخیر ء ِ چ (ا،و،ی،ہ) وچوں کُئی ہک وی نہ آوے تاں وت انھیں دے اڳوں "دا "بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال فعل حالیہ نا تمام بݨ ویندے۔

بھُرݨ

بُھردا

سَڑݨ

سَڑدا

ترَݨ

تَردا

اَٹکݨ

اَٹکدا

بھڄݨ

بَھڄدا

اُترݨ

اُتردا

وِسرݨ

وِسردا

وَڑن

وَڑدا

5۔ مصادر مجہول دیں مصدری علامات ڄݨ یا وݨ حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں ’’یندا‘‘(یائے معروف یعنی ی +نون غنہ+دال+الف) بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال حالیہ نا تمام بݨ ویندے۔

اٻلیجݨ

اُٻلینِدا

کریڄݨ

کریندا

مریڄݨ

مِریندا

سݙیڄݨ

سݙیِندا

کھٹیڄݨ

کَھٹیندا

لُکیڄݨ

لُکیندا

وِٹیڄݨ

وِٹیندا

پٹیڄݨ

پَٹیندا

6۔ حالیہ نا تمام دی تکرار یا حالیہ نا تمام نال اوندا تابع حالیہ نا تمام وی عموماً ورتیا ویندے۔ جیویں جو بھڄدا بھڄدا، ٹُردا ٹُردا، کھاندا کھاندا ، پیندا پیندا، روندا روندا، اٹھدا ٻہندا، ڈھہندا پوندا، کھِلدا ہسدا، کھاندا پیندا، دھوندا پوندا وغیرہ وغیرہ۔

ج: حالیہ معطوفہ:کہیں وی مصدر دے مصدری مادے یا فعل امر دے بعد "کے  یا کرئیں "دا ودھارا کر ݙیوݨ نال حالیہ معطوفہ بݨ ویندے۔ جیویں جو مرکے یا مر کرئیں ، سم کے یا سم کرئیں، چُم کے یا چُم کرئیں، سݙکے یا سݙکرئیں وغیرہ وغیرہ۔