اسلم رسول پوری

سئیں اسلم رسولپوری

سرائیکی ادب وچ تنقید اتے تحقیق بارے آہر کرن والے تنقید اتے تحقیق کاراں وچوں سئیں اسلم رسولپوری  دا ناں بہوں اچیرا ہے۔ انہاں علمی ادبی موضوعات بارے اوں ویلھے کم دا منڈھ بدھا جئیں ویلھے بہوں گھٹ دانشور ایں مشکل کم وچ ہتھ پیندے ہن۔ کیوں جو تنقید اتے تحقیق بہوں محنت۔ لگن اتے جانوندی دا کم ہے۔

سئیں اسلم رسولپوری سرائیکی ادب دے اگوان ناقدہن تے او علمی ادبی موضوعات بارے اپنا ہک خاص نقطہئ نظر رکھدن۔ او تنقید وچ تحقیق اتے تجزئیے دے ایرے بدھ تے اپنے کم کوں اسرگا کریندن اے بئی گالہہ ہے جو انہاں دے تنقیدی‘ تحقیقی نقطہئ نظر نال اختلاف کیتا ونج سگدے۔ انویں وی کہیں نقاد دے تجزیاتی اتے تحقیقی کم دیاں مختلف پرتاں ہو سکدین پر اساں انہاں دی تنقیدی مضامین دی کتاب ”تلاوڑے“ پڑھدے ہوئیں ڈیہدے ہیں جو او اپنے تنقیدی خیالات کارن ہک واضح Approach رکھدن۔ سئیں اسلم رسولپوری علمی ادبی موضوعات بارے بحث کریندے ہوئیں عمرانی نقطہئ نظر نال گالہہ ٹریندین ہوئے تے موضوع دے وچ راہندیں ہوئیں تخلیقی حسن تے معائب اُتے نظر وی رکھدن۔ انہاں دا ذہن تحقیق اتے تجزئیے‘ ڈونہاں زاویے نال موضوع دی گول پھرول کریندے اتے ”تلاوڑے”وچ انہاں ایں گھاڑت کاری (طریقہ کار) کوں ورتئیے۔ سئیں اسلم رسول پوری اپنی کتاب دی ونڈ چار پکھاں وچ کیتی ہے۔ پہلا پکھ۔ ”افکار‘ ڈوجھا پکھ ”جائزے“ تریجھا پکھ ”لوک ورثہ“ تے چوتھا پکھ ”تلاوڑے“ دے سر نانویاں نال نشابر ہے۔

اسلم رسول پوری ہوراں بہوں وسیع المطالعہ نقاد ہن۔ عمرانیات‘ سیاسیات‘ لسانیات‘ ادب تحقیق تے بئے فنون لطیفہ بارے انہاں دیاں دلچسپیاں انہاں دیاں علمی تے فکری صلاحیتاں دی گواہی ہن۔ اسلم رسولپوری ہوراں تحقیق کار وی ہن تے تنقیدی نگار وی۔ اوہ ڈونہاں حیثیتاں وچ سچ دی گول پھرول وچ راہندن تحقیق ہووے‘ بھانویں تنقید‘ ڈونہاں دا دارو مدار تخلیق تے ہوندے تخلیق اصل حقیقت ہوندی ہے۔ تحقیق اتے تنقید‘ ایندے باوجود اہم ہن۔ سئیں اسلم رسولپوری محض تاثراتی تنقیدنی کریندے بلکہ انہاں دی تحقیق اتے تنقید دی بنیاد کئی نہ کئی علمی یا فکری مسئلہ رہی ہے۔ جینویں جو او نظری تنقیدی بحث کریندے ہوئے خواجہ فریدؒؔ دے کلام وچ وجودیت دے نامکمل اثرات بارے لکھدن:

·      ”وجودی فلسفی سب کنوں پہلے انسانی مسائل حل کرن بارے سائنس دی صلاحیت تے شک و شبہ دا اظہار کریندن تے بعض وجودی مفکریں دے نزدیک سائنسی طریقہ‘ صداقت دی تحقیق وچ مدد نی ڈے سگدا۔ مسلمان صوفیاء دے نزدیک وی ظاہری علوم حقیقت دی رسائی دا ذریعہ نہیں بن سگدے بلکہ ایندے واسطے”دل“ (وجودئیں دی داخلیت) کوں رہنما بناونا چاہیدا ہے(۱)

کہیں وی علمی ادبی مسئلے بارے مفروضے دی اہمیت دے پیس نظر او چنگی ریت جانڑدن جو جے تئیں کوئی مسئلہ نہ ہووے تحقیق نی کیتی ونج سکدی۔ سرائیکی ادب وچ ہک زمانے اے سوال اٹھایا گیا جو کیا سرائیکی زبان وچ غزل لکھی ونج سگدی اے؟ ایں بارے اسلم رسولپوری ہوراں کہیں شک و شُبے توں بے نیاز تھی کرانہیں سرائیکی غزل دے مستقبل واضح  موقف اختیار کریندیں ہوئے لکھدن:

·      ”جے تئیں ایں مفروضے دا تعلق اے جو غزل‘ سرائیکی شاعری دے مزاج مطابق کے نہیں اے مفروضہ بنیادی طور تے غلط اے۔ سرائیکی شاعری دے مزاج‘ ترے(۳) معاصر دے ملاپ نال ترتیب پاتے۔ انہیں وچوں پہلا مقامی اثر‘ ڈوجھا اسلامی تے تریجھا فارسی اثر اے“۔(۲)

جڈاں اپنے تاریخی تہذیبی ثقافتی شعور تے ادبی ریت روایت نال جڑ تے اسلم رسولپوری ہوراں غزل دے امکانات روشن ہون دی گالہہ کیتی ہیء اوں عہد وچ ای رفعت عباس دیاں جدید غزلاں دا مجموعہ ”پڑچھیاں اُتے پھل“ چھپیا تاں انہاں دے تنقیدی مضامین دی کتاب تلاوڑے طباعت دے چھیکڑی مرحلیاں وچ ہئی ورنہ او سرائیکی غزل بارے بھرنواں مضموں لکھدے پر وت وی انہاں رفعت عباس دیاں غزلاں بارے ”سرائیکی غزل دے امکانات“ صفحہ ۰۳ تے  فٹ نوٹ تے ایں گالہہ دا برملا اعلان کیتے جو ”سرائیکی غزل وچ انقلاب آچکے تے میڈے نظرئیے دی تائید مل گئی ہے تے رفعت عباس دی غزل سرائیکی غزل دا مزاج بدل ڈتے“

اے گالہہ منی منائی ہے جو محض ادب دیاں معلومات کٹھیاں کر گھدیاں ونجن تے وت ہک رائے بنا گھدی ونجے بلکہ تحقیق  دا تعلق تاں اینجھے گُر لبھن نال ہے جنہاں کو وت وت ولا جانچیا پرکھیا ونجے تاں وی سچ ظاہر تھیوے۔ ایں قاعدے دی رو نال او سرائیکی وچ علامتی شاعری بارے اپنا نقطہ نظر بیان کرن لگیاں علامت دے تصور دا بہون پچھو کڑ کنوں ویورا کریندن تے اپنے موقف سانگے بے شمار جواز وی پیش کریندن تے او لکھدن جو صوفیاء دے کلام وچ ہیر رانجھا۔ سسی پنوں۔ اتے منصور وغیرہ اپنے وسیع تر علاقی مفہوم وچ استعمال تھیندے رہ گئین۔ او اپنے عہد دے معروضی حالات توں باخبر ہن ”سیاسی جبر تے تشدد دی وجہ کنوں جیڑھیں نویں علامتیں جنم گھدے انہیں وچوں اندھارا‘ سوجھلا بہار خزاں رت اتے کئی بیاں شامل ہن جیڑھیاں حاکمیں دے سیاسی جبر تے جاگیر داریں دے معاشی استحصال دے نتیجے وچ سامنے آئن ایں شاعری کوں عام طور تے ترقی پسند شاعری سمجھیا ویندے تے سئیں ارشاد تونسوی سرائیکی شاعری وچ ایندے نمائندے ہن۔ انہیں دی ہک علامتی نظم ”عیسیٰ“ ملاحظہ ہووے۔

ہر پاسے بے رحم صلیباں

ہر پاسے ان سو نہیں لوک

میڈے چار چفیرے اُسریاں

میڈیاں بے وسی دیاں کندھاں

میں جیں پاسے دید بھوینداں

موت دی کالی چادر ڈیہداں

میں ہاں چیر تے سڈ مرینداں

کہیں پاسوں آواز نی آندی

میڈے دشمن میڈے جائے

میڈے دشمن حق ہمسائے

میکوں آہدن توں مجرم ہیں

کالی گھپ اندھاری رات اچ

توں ماچس دی تیلی بال تے سگریٹ لیندیں

توں عیسٰی ہیں!(۳)

جینویں جو اے گالہہ بہوں نتری ہوئی ہے جو تحقیق نویں حقائق کوں گولیندی ہے یا معلوم شدہ حقائق دی تیند کوں اگاں ودھیندی اے تے اوندے تے تبصرہ کریندی ہے ایں زاوئیے نال سئیں اسلم رسول پوری دے خیالات بہوں نشابر ہن او اقبالؒ تے سرائیکی صوفی شعراء  سچل سر مست‘ بیدل سندھی‘ بیکس فقیر تے خواجہ فریدؒ دی شاعری وچ فکری سانجھ دے رشتے کوں دریافت کریندن تے آہدن جو اقبال دا نظریہئ عقل و عشق انہیں صوفیاء دے خیالات دا مرہون منت اے او وی انہیں دی تقلید وچ ول ول علم تے عقل دی نارسائی تے عشق دی کامیابی دا ذکر کریندن     ؎

بے خطر کوڈ پڑا آتش نمرود میں عشق

عقل ہے محو تماشائی لب بام ابھی

خرد کی گھتیاں سلجھا چکا میں

مرے مولا مجھے صاحب جنوں کر

صوفیاء دی فکر بارے ہک منفی رجحان اتے فکری مغالطے کوں رد کریندے ہوئے او آہدن صوفیاء نے خودی کوں مارن دی جو تعلیم ڈتی اے اے غلط فہمی تے مبنی ہے صوفیاء نے جیڑھی خودی کوں مٹاون دی تعلیم ڈتی اے او دراصل وڈائی ”فخر“، ”غرور“، ”انا“ اے اینویں ای او ہک بئے فکری مغالطے دی چھنڈک پھوک کجھ ایں طرح کریندن جو اقبال ساری عمر صوفیاء دی بے عملی دے شاکی رہ گین۔ او (اقبال) اپنی نظم ”مستیئ کردار“ وچ صوفیاء دے مرد قلندر تے اپنے مردِ مومن دے تصور بارے آہدن:

صوفی کی طریقت میں فقط مستیئ احوال

ملا کی شریعت میں فقط مستی گفتار

شاعری کی نوا مردہ و افسردہ و بے ذوق

افکار میں سر مست نہ خوابیدہ نہ بیدار

وہ مردِ مجاہد نظر آتا نہیں مجھ کو

ہو جس کی رگ و پے میں فقط مستیئ کردار

سئیں اسلم رسول پوری ایندی وضاحت کریندے ہوئے آہدن بھانویں جو اقبال دی ایہہ شکایت عام طور تے درست ہے پر اینکوں کُلیہ نئیں بنایا ونج سگدا کیوں جو صوفیاء نے عمل دی بھر پور تلقین کیتی اے جیویں جو سچل سر مست تے خواجہ فرید آہدن۔

ایں راہ ڈو آنویں نہ ہا

جے آئیں قدم ڈینہو ڈینہہ ودھا

پچھوں تے ڈیکھیں نہ ولا

سر تئیں تنڑیں‘ حیلہ کریں

                                                           خواجہ فریدؒ

ول پیر پچھو تیں ٹرناں ناہیں

وت اینجھا سودا کرنا ناہیں

وت موت کنوں وی ڈرناں ناہیں

وت بار برہ دا چاون کیا

وت آپ کوں آپ پناون کیا

                                                                                         سچل سر مست 

سئیں رسولپوری دا تحقیقی طریقہ کار سائنسی اتے منطقی ہوندے اوہ برمبنی شک و شبہ حقائق دی گول پھرول کریندن تے حقیقت کوں جانن تے لبھن دا آہر وی کریندن۔ کیوں جو تحقیق وچ لسانیات دی اہمیت‘ لفظ دی قدرو قیمت‘ زبان تے زبان دے تہذیبی لسانی تے تاریخی پس منظر دا مکمل ادراک رکھدن۔ جیویں جو ڈاکٹر تنویر احمد علوی ایں گالہہ دی اہمیت بارے لکھدن:

·      ”اتھاں اے آکھن دی لوڑ نہیں جو کہیں متن دی تصحیح اتے ترتیب دا مسئلہ اصول تحقیق اتے تنقید دے موہری مسائل وچوں ہے ایندے متوں نہ تحقیق اگاں پیر دھریندی اے تے نہ تنقید کوں صحیح دگ مل سگدے ایں کہیں تحقیق اتے تنقید دی بنیاد بہر طور متن اتے ہوندی ہے جیندے نال حقائق دے تجسس مسائل دی تفہیم اتے معیارات دے تعین دی مدد گھدی ویندی اے“(۴)

سئیں اسلم رسول پوری بلھے شاہؒ دی زبان بارے اپنا موقف بیان کریندے ہوئے لکھدن سب کنوں پہلی چیز اے ہے جو بلھے شاہ دا خاندان ”اُچ“ دا رہن والا اے تے اوں نے بلھے شاہ دے والد دے زمانے وچ ”اچ“ کنوں اپر پنجاب دوں ہجرت کیتی بعض تذکرہ نگار مثلاً میاں سراج الدین دے خیال مطابق اوں وقت بلھے شاہؒ دی گھٹ توں گھٹ عمر پنج چھ سال ہئی۔ ظاہر اے اوں وقت بلھے شاہ اپنی مادری زبان سرائیکی چنگی طرح بول سگدے ہوسن۔تے ایندے بعد وی ساری عمر او ایہا زبان بلیندے رہ گئے ہوسن۔ کیوں جو ہجرت دے بعد کوئی خاندان اپنی زبان چھوڑ نی ڈیندا۔

اساں اچی ساڈی ذات اچیری اساں وچ اُچ دے وسدے آں

o۔     سرائیکی بولن والے شخص کوں بلھے شاہ جتلا سمجھ آندے وارث شاہؒ نی آندا۔ ات واسطے سرائیکی علاقے وچ وارث شاہؒ دی نسبت بلھے شاہؒ زیادہ مقبول اے۔

o۔     بلھے شاہ دی زبان دا مزاج ہو بہو سرائیکی زبان نال ملدے تے اوندی شاعری دا آہنگ سرائیکی شاعری دے مطابق ہے۔ ماہرین لسانیات دے نزدیک اے دلیل اتلا اہم اے جو او کہیں زبان کوں سنجاڑن واسطے ایں کوں اولیں اہمیت ڈیندن۔ بُلھے شاہؒ دی شاعری وچ پنجابی لفظیں دی بھر مار کیوں اے؟ ایں سلسلے وچ اسلم رسول پوری اپنا موقف بیان کریندن جو:

o۔     سرائیکی دی اجنبیت دور کرن واسطے بلھے شاہؒ دی شاعری وچ پنجابی لفظ استعمال کیتے گئین۔

o۔    ناشرین نے تحریفاں کیتین جیویں جو علی حیدر ملتانی دی مجموعے وچ کیتا گئے۔(۵)

ایں حوالے نال انہاں دیاں تجاویزقابل غور ہن جو بلھے شاہؒ دے پرانے قلمی نسخے سامنے آندے ونجن تاں جو او نسخے ثابت کر سگن جو بلھے شاہ دی زبان سرائیکی ہئی۔ بحیثیت محقق جے اسلم رسولپوری بلھے شاہؒ دے پرانے قلمی نسخے دی گول پھرول کریندے تاں اے انہاں دا ہک اہم تحقیقی کارنامہ ہووے ہا۔ سرائیکی زبان دی لفظیات اتے ساخت اینجھی ہے جو او عربی فارسی تے اردو عروض دے سانچیاں وچ نی ڈھل سگدی تے سرائیکی شاعری پنگل ماترائی نظام دے بہوں قریب ہے۔ جیندے بارے پروفیسر شمیم عارف قریشی آہدن:

·      ”سندھ وادی دی شاعری دا اپنا نویکلا تے انج علم الاوزان ہے... پرانے ویلھیاں دی وراثت جیڑھی جو فرید اول (حضرت فرید الدین گنج شکرؒ اتے شاہ شمس سرکار توں رکھ کراہیں شاہ حسین‘ بلھے شاہ سچل سر مست توں تھیندی فرید ثانی (خواجہ فریدؒ) اتے حال دی گھڑی تئیں ساڈے کول پجدی اے کتھاؤں باہروں نی آئی ہیں دھرتی دی پیدا وار اے“(۶)

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں دا سرائیکی عروض بارے نقطہئ نظر واضح کوئے نی۔ ات پاروں او صنف رباعی بارے ویورا کریندے ہوئی لکھدن جو:

·      میں سرائیکی شاعری دی خدمت وچ عرض کریندا جو او رباعی دے اوزان دا خیال رکھن جیکر کہیں کوں رباعی دے اوزان دے عبور نہ ہووے تاں او رباعی دی بجائے قطعہ ای آکھ گنن“۔(۷)

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں دا سرائیکی شاعریں کوں مشورہ اپنی جا اہم گالہہ ہے پر ایں توں اہم گالہہ اے ہے جو کیا سرائیکی شاعری دی ہر صنف کوں عربی۔ فارسی تے اردو دے اوزان وچ تولناں ضرری ہے؟ ہرگز کوئے ناں جیویں پہلے گالہہ ٹوری گئی ہے جو ایں سرائیکی خطے دی شعری لئے دا ہک انج نظام ہے تے اے نظام چھند بندی نال رلت کریندے اتے اے نظام ماترک ونڈوچ سائنسی انداز نال سرائیکی شعری ریت کوں ترکڑا کریندے۔

سرائیکی زبان وچ تلفظ دے مسائل دے حل بارے انہاں دی اے تجویز ہے جو حضرت خواجہ غلام فریدؒ دے تلفظ کوں قبول کر گھدا ونجے کیوں جو او سبنھیں شاعیریں دی نسبت سرائیکی زبان دے مزاج کنوں زیادہ واقف ہن تے سرائیکی علاقے دی تہذیب و ثقافت کنیں وی پوری طرح خبر دار ہن۔

سرائیکی زبان دے ابتدائی قاعدے‘ محض قاعدے نی بلکہ انہاں قاعدیاں راہیں حروف تہجی دی تعداد‘ رسم الخط مخصوص حرف اتے حروف دیاں علامتاں نے جتھاں سرائیکی لکھت پڑھت دے سوالات کوں ابھارئیے اُتھاں انہاں قاعدیاں راہیں سرائیکی لکھت دے بنیادی مسائل حل وی تھیئسن سئیں اسلم رسولپوری سرائیکی قاعدئیں دا تنقیدی مطالعہ بہوں پچھوکڑ توں کیتے تے او اپنے تحقیقی علم دے مطابق وحید اختر دے نو(۹) بھتی قاعدے کوں سرائیکی قاعدہ نی سمجھدے اینکوں عربی قاعدہ آہدن کیوں جو اے عربی حروف تہجی تے خط نسخ وچ لکھیل ہے۔ انہاں دے خیال موجب جئیں سب کنوں پہلے سرائیکی قاعدہ لکھئیے او قاضی راضی ہن۔ ا نہاں دے قاعدے وچ مخصوص حرف تے انہاں دیاں علامتاں کجھ ایں طراں ہن۔

ب۔ج۔د۔گ۔گ

تے قاعدے وچ ”ن“ دا انج حرف نہیں بنایا گیا۔سرائیکی دے اضافی حرفیں دیاں کوششاں دی پندھ ویہانی بارے انہاں دا جائزہ لسانیات دے طالب علماں کیتے بہوں دلچسپ اتے معلوماتی ہے۔ میانوالی دے لوک گیت۔ سرائیکی وسیب دے ہک اہم علاقے دے لوک گیتاں تے لوک گیتاں دے کجھ کجھ بولاں کوں اکٹھا کرن دا آہر حقیقت وچ اپنی ثقافت تے سرائیکی سمل دیاں ونجیاں نشانیاں گولن دی کوشس ہے اینویں ای سرائیکی اکھاناں دی گول پھرول اتے لوک قصیاں دے بارے خصوصیات دا جائزہ حقیقت وچ کہیں وی خطے‘ قوم دے مزاج‘ مذہب‘ رسم ورواج‘ تہذیب‘ ثقافت‘ کوں جانن دی تحقیقی کاوش ہے۔

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں اپنی کتاب ”تلاوڑے وچ کجھ چھپیل کتاباں کوں تنقید دی ترکڑی وچ تولیئے۔ ”پیت دے پندھ“ احمد اسماعیل احمدانی‘ سفر نامہ۔”اچی دھرتی جھکا اسمان‘‘افسانے۔ مسرت کلانچوی‘ سانولی دھپ۔ افسانے۔ اسلم قریشی۔

سئیں احمد اسماعیل احمدانی دے سفر نامے ”پید دے پندھ“ بارے جائزہ گھندے ہوئے انہاں ”آپنی سنجان“ دے سوال سانگے سفر نامے دے نال آپنی فکر دی وی عمدہ وضاحت کیتی ہے۔

”... مارکسی مفکر حقیقت پسندانہ رویہ اختیار کریندے ہوئے معروض کوں بنیادی حیثیت ڈیندن۔ ایندے برخلاف و جودی مفکرین دے نزدیک سب کجھ وجود وچ مضمر ہے۔ او معروضی دنیا دی بجائے اپنے ذاتی تجربے توں ای سب کجھ جاندن۔ انہیں دے نزدیک ”ذات“ ای حقیقی اے۔ وجود یت فرد دی بے مثل انفرادیت تے اصرار کریندیں ہوئیں فطرت تے طبع دنیا دی عمومی خصوصیات دے مقابلے وچ انسانی وجود کوں بنیادی حیثیت ڈیندی اے تے انسان دے چند بنیادی موڈز مثلاً بوریت‘ خوف تے تشویش وغیرہ تے خصوصی توجہ ڈیندی اے پر مارکسی مفکرین دی نزدیک اے سب کجھ بورژ واری فکر دا شاخسانہ اے۔

·      جڈن میں اپنی سنجان دے فکر ”وچ آن پھاتم تے پھاتا ای رہ گیوم۔ ایہ تاں شکر دی جاہ اے جو پیت دے پندھ“ میڈے مطالعے وچ آئی تے مصنف دا ایہہ سفر جیہڑھا او اپنی دریافت تے شناخت واسطے کریندے میڈے واسطے راہنمائی دا سبب بنڑیا۔ پیت دے پندھ وی بنیادی طور تے اپنی سنجان دا سفر ہے“(۸)

آپنے آسے پاسے (معروض) دے حوالے نال کہیں موضوع دی واہند وچ وہندے ہوئے اپنے اندر دی گول سرائیکی وسیب دے کہیں ہکڑو بندے دی کہانی نئیں بلکہ اے پورے سرائیکی وسیب‘ سرائیکی دھرتی دی سنجان دا سوال ہے۔ اے سفر نامہ جیہڑے تاریخی تہذیبی شعور‘ باہروں (خارجیت) تھی کے اندر دی جھات (داخلیت) دی ٹیکنیک (اٹکل) نال جڑیا ہویا ہے ایندے تخلیقی حسن کوں اسلم رسولپوری ہوراں بہوں خوبصورت تنقیدی بصیرت نال بیانکیتے۔ او کہیں وی تخلیقی بیانیہ کوں اُشاک اکھ نال ڈیہدن تے تخلیق دے پیرائیہ اظہار وچ گم نی تھیندے بلکہ تخلیق (بھانویں شعری بپیرائیہ ہوئے تے بھانویں نثری) کوں فکری اتے فنی ڈونہاں پر تاں وچوں ڈیہدن:

·      ”کہیں کہیں ویلھے ایں کتاب کوں پڑھدیں ہوئیں محسوس تھیندے جو ایں کتاب دے سارے افسانیں وچ عورت دی ہک طرفہ تصویر ڈکھالی گئی اے۔حالانکہ ہک انسان دی حیثیت نال او کئی کمزوریں دا شکار وی ہے میڈے خیال وچ اگر کہیں کردار دے ڈوہیں پہلو سامنڑیں آ ونجن تاں افسانہ زیادہ حقیقت پسندانہ ہوندے“۔(۹)

سرائیکی ادب وچ نفسیاتی تجزئیے دا عمل بھانویں بہوں تکڑی پکڑ نہیں کر سگیا شایئت سرائیکی تنقید وچ ایہ پوکھوں کجھ دیر بعد آسی پر وت وی اسلم رسول پوری کتھائیں کتھائیں (وِرلا وِرلا) نفسیاتی رجحانات بارے گالہہ چلیندن۔

·      ”اس کتاب وچ بعض کراداریں دا نفسیاتی تجزیہ کیتا ونجے تاں اُنہیں وچ مصنف دی آپنی شخصیت جھانکن پے ویسی...عورت دی نفسیات عورت ای چنگا سمجھ سگدی اے کیوں عورت ہوون دی حیثیت نال او خود او نفسیات تے مزاج دا حصہ ہوندی اے“۔(۰۱)

”اُچی دھرتی جھکا اسمان“ دے افسانیں دے فنی پکھاں بارے بحث کریندے ہوئے لکھدن

·      ”افسانیں دی ٹکنیک اگر چہ سدھی سادی اے تے او کلاسیکل قسم دے واقعاتی افسانے ہن یعنی تجریدی یا علاماتی قسم نال انہیں دا کئی تعلق کائے نی لیکن جے تائیں فن تے گرفت دا تعلق اے ایں کتاب دا کوئی افسانہ کہیں بہوں وڈے فنی نقص دا شکار کائے نہیں“(۱۱)

سئیں اسلم رسولپوری اینجھے تنقید نگار ہن جیہڑے کیں وی تخلیق (شعری یا نثر پارے) کوں ہک خاص Approach نال ڈیہدن اتے بے خوف اپنی رائی دا اظہار کریندن۔ او کہیں وی تخلیق کوں نہ تاں اچل چیت بلند مرتبے تے پجیدن تے نہ ای بہوں سخت گرفت کرتے اوندے غیر معیاری یا گھٹ معیاری ہوون بارے بہوں محتاط انداز نال اپنی رائے دا اظہار کریندن اتے کہیں وی فنکار دی تخلیق بارے انہاں دا رویہ حقیقت پسندانہ ہوندے اسلم قریشی دے افسانیں دے مجموعے سانولی دھپ دا فنی جائزہ انہاں دی تجزیاتی اتے تاثراتی تنقید دا عمدہ نمونہ ہے۔

·      ”میڈے خیال وچ پوری کتاب تے رومانی فضا طاری اے تے میں ڈکھ تے غم دی کیفیت وچ بڈا رہ گیاں۔ کئی افسانے اینجھے وی ہن۔ جنہیں دا پاند اگرچہ خوشگوار ہا۔ لیکن آخر تائیں دل دھڑکدا ریہئے جو کیا بنسی۔ سائیں اسلم قریشی دے افسانیاں وچ کہیں مربوط فکری نظام دی تلاش بے سود اے۔ لیکن ایہ نئیں آکھیا ونج سگدا جو انہیں دے افسانے خلا وچ تخلیق کیتے گیئن۔ انہیں دا افسانہ ”مینوسے“ اساڈے سماج وچ ”وٹے سٹے“ دے خوفناک انجام دی ہک کہانی بنڑدا بنڑدا رہ گئے۔ ایہہ ڈو بھینڑیں دے بھرانویں دی کہانی اے جیڑھے عقل نال کم گھندن (ایہہ شاید فنکار دی خوش فہمی دا نتیجہ اے“(۲۱)

سرائیکی زبان و ادب دے تنقید نگار اسلم رسولپوری ایں طور نظریاتی اعتبار نال ترقی پسند ہن کیوں جو او اپنے دیس ویسب دے مسائل دا مکمل ادراک رکھیدن تے او اپنے عوام دیاں محرومیاں دا ازالہ چاہندن او ادب شاعری تے بئے فنون کوں حیاتی دے سنہٹپ وچوں ڈیہدن۔ جاگیرداری۔ خانقاہی نظام تے وکاؤ سیاست کوں اپنی ترقی وچ رُکاوٹ جاندن۔ سرائیکی دانشوراں‘ تخلیق کار تے تنقید نگاراں دے خیال موجب ترقی پسندی انیاں روایات کنوں بغاوت نئیں بلکہ روایت دے شعور دے نال جدت پسندی کوں اپناون داناں ہے اُنہاں دے نزدیک ترقی پسندی تاں ہک رویہ ہے جیندنے راہیں او حیاتی دے سوکھ اتے سچ کوں اگتے ودھیدندن۔ سرائیکی ترقی پسند تنقید نگار‘ تخلیق کار انسان دوستی۔ امن اتے آزادی نال حیاتی گذارن دے متلاشی ہن او صدیاں توں تھیون والے ظلم ستم اتے جبر توں جان چھڑاون دا ترلا کریندے پئین۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں‘ محمد اسلم رسول پوری ہوراں دی تازہ چھپیل تنقیدی کتاب ”نتارے“ وچوں انہاں دی تنقیدی دے ترقی پسندانہ رویے اتے پکھ بارے آہدن:

·      ”محمد اسلم رسول پوری ہک ترقی پسند دانشور ہن تے سیاسی‘ سماجی‘ ثقافتی تے ادبی ہر پہلو تے انہیں قلم چا تے تے ترقی پسندانہ روئیں دا اظہار کیتے۔ انہیں ادب کوں مارکسی نقطہئ نظر نال ڈٹھے تے ایں دبستانِ تنقید دے حوالے نال سرائیکی لکھتاں کوں پرکھن دا اہم فریضہ سر انجام ڈتے... محمد اسلم رسول پوری ہک غیر جانبدار تے تعصب توں بغیر سرائیکی زبان و ادب دے لکھن آلیں دی تخلیقاں دا جائزہ گھدے تے انہیں وچ اپنے عہد دے پس منظر وچ نویں روئیں دے اظہار دا وی کھوج لائے تے منظر وچ نویں روئیں دے اظہار قلم چاون آلے فنکاریں دا تجزیاتی مطالعہ سامنے آگئے تے ہک پڑھئیے لکھئیے تے صاحب نظر تنقید نگار دی نظریات وی ابھرتے آگئین“(۳۱)

سئیں اسلم رسول پوری‘ سرائیکی وسیب تے ایں خطے وچ تخلیق تھیون والے ادب دا مطالعہ سماج تے معاشرے دے تعلق نال رلاتے کریندن‘ ایں طرحاں انہاں دا تنقیدی رویہ سرائیکی عمرانیات‘ دا مطالعہ وی بن ویندے۔ ایہا وجہ ہے جو انہاں دے تنقیدی رویے وچوں جھڑی ترقی پسندی نہیں کہ او سرائیکی سماج تے عمرانیات دی لاٹ وچوں اتے تخلیق کاراں دے رویے دا ویورا اتھ دے سیاسی‘ خانقاہی تے اقتصادیات دے علاوہ سیاسی تہذیبی پکھاں کوں وی سامنے رکھ تے کریندن۔

·      ”انسان چونکہ معاشرے دے حوالے نال اتے معاشرہ دھرتی دی بنیاد تے اپنے وجود دا اثبات کریندے اتے اپنی بقا کوں وی اوندے نال قائم رکھدے ات واسطے پاکستان دی بقا اساں ساریں واسطے زندگی تے خوشحالی دی ضامن ہے۔ اتے ایں گالہہ دا شعور وی ہر پاکستانی کوں ہا۔ ایہا وجہ ہے جو سرائیکی ادب وچ ہک نواں موضوع تے رجحان سامنے آندا نظر آندے اوہے پاکستان نال محبت اوندی بقا اتے ترقی دی خواہش دا اظہار۔ جیندے وچ پاکستان دے مجموعی مسائل نال مختلف قومتیں دے مقامی مسائل اتے مشکلات دی عکاسی کیتی گئی اے“(۴۱)

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں تخلیقی اتے تنقیدی حوالے نال تنقیدی رجحان سرائیکی سماج دے مطالعے دے نال نال ایں خطے دے سماجی اقتصادی مسائل تے تاریخ دے تناظر وچوں الواون والا انداز ادبی تنقید دی تاریخ تے مارکسی (سماجی) تنقید دی شاند بھاند ڈیندے۔ کیوں جو کہیں خطے وچ وسن رہن والی قوم‘ اوندی زبان‘ اوندے سماج اتے اوں خطے دی تخلیق دا مطالعہ تاریخی تنقید در توجہ ڈیویندے جاں جو محض سماجی ماحول دا مطالعہ سماجی تنقید دے چہرے مہرے کوں واضح کریندے۔ سئیں اسلم رسول پوری دے تنقیدی تحقیقی مقالات وچوں تاریخی تنقیدی اتے سماجی تنقید دے اصول ضابطے واضح شکل ڈکھلیندن۔

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں دی تنقید فکری حوالے نال اینجھے سوالات پیدا کریندی ہے جنہاں دا تعلق تہذیب‘ ادب تے ثقافت نال گوڑھا ہوندے جیندے نال سرائیکی خطے دے ادبی۔ معاشرتی اتے سماجی مسائل دا پتہ وی لگدے۔ اسلم رسول پوری ہوراں دا تنقیدی شعور سرائیکی خطے دی تاریخ‘ سماج‘ تے ترقی پسندانہ رویے دی عکاسی کریندے انہاں دا تنقیدی تخلیقی رویہ سماج دے سیو (جامد) پانی دی جاء نویں چشمیاں دے پھُٹن در وی اشارہ کریندے جینویں جو او پاکستان دیاں قومی زباناں وچوں سرائیکی زبان بارے حرکی نظریہ پیش کریندن:

”اتھاں میڈا نکتہئ نظر ایہ ہے جو سرائیکالوجی (Siriakology) ہک الگ موضوع دی حیثیت اختیار کر گئے اتے اونکوں ہک سائنسی شکل ڈیون دی ضرورت ہے تاں جو سرائیکی وسیب دے باقاعدہ مطالعے واسطے اتھوں دیں یونیورسٹیں وچ ہک انج شعبہ قائم تھی سگے جیویں جو دنیا دیں سنبھیں یونیورسٹیں وچ Egyptology اتے Indology دے نال جام شورو دی یونیورسٹی وچ Sindhology دا شعبہ قائم کیتا گئے“(۵۱)

جے تنقید حیاتی دے متحرک جمالیاتی رویے نال جڑت رکھیندی ہووے تاں وت اینجھی تنقید کہیں وی قوم دی ایکتا فکر دی نمائندگی کریندی ہے۔

سرائیکی ادب وچ بدلدے ہوئے تخلیقی رجحانات دی نشاندہی اتے اوندے بارے پرکھ پرچول اتے بحث اسلم رسول پوری ہوراں دے مختلف تنقیدی مضامین وچ جاء جاء تے ڈسدی ہے۔ تے ایہو تنقیدی شعور سرائیکی ادب اتے سرائیکی سماج وچ تبدیلی دا موجب بنٹردا پئے ایہا وجہ ہے جو اسلم رسولپوری ہوراں دا تنقیدی رویہ سرائیکی ادب کوں نویں معیارات تے پرکھ دی سمجھ دان کریندا ڈسدے۔ سرائیکی شعری اتے نثری ادب وچ نویں رجحانات اتے علمی درشن کوں ہک تنقید نگار دے حیثیت نال جی آئیاں کوں آہدن مگر او تقلید دے قائل کوئے نی جیندا سانگا رشتہ وسیب دیاں روایات نال نہ ہووے ات پاروں اسلم رسول پوری ہوراں آہدن:

·      ”اردو ادب دی پیروی وچ علامتی نظمیں اتے افسانیں نال تجریدی کہانیاں وی لکھن دیاں کوششاں کیتیاں گئین۔ مگر حقیقت ایہہ اے جو ایہ سرائیکی ادب دے مزاج نال کوئی مناسبت نہ رکھدیاں ہن جیندی وجہ کنوں کئی ڈینہیں اندر اکھیں کنوں اوڈھر تھی گیاں۔ ا یں سلسلے وچ کجھ کہانیاں عامر فہیم اتے سجاد حیدر پرویز دی تخلیق کیتیین۔ لیکن انہیں نویں لکھن والیں وچ کوئی تحریک پیدا نئیں کیتی۔ ایں طرح ہک واری ایہ گالہہ وی سامنے آگئی اے جو معاشرتی روایات کنوں ترٹ کراہیں سرائیکی وچ تخلیق کیتی ونجن آلی کوئی تحریر جیندی نئیں رہ سگدی“۔(۶۱)

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں دے تنقیدی مضامین وچ نظری اتے عملی تنقید دے ڈونہیں پکھ ملدن جیہڑے سرائیکی تخلیقات تے سرائیکی سماج کوں سمجھن بارے بنیادی کردار ادا کریندن تے ایں طرحاں ہک نویں فکری اتے معنوی طرز احساس دی نمائندگی وی ڈیکھن پڑھن کو ملدی ہے۔

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں دی تنقید وسیبی تصور تہذیب‘ تاریخ‘ سماجیات اتے ثقافت نال وی گنڈھیل ہے اتے ایں شعور دی نمائندگی بارے او لکھدن:

·      ”سرائیکی ادب دا نمایاں رجحان سرائیکی ادب‘ زبان اتے تہذیب‘ ثقافت دی ترقی تے احیا دا رجحان اے‘ اتے اج کل اینکوں سرائیکی قومیتی سنجان دا ناں ڈتا ویندا پئے ایہ سرائیکی ادب وچ تقریباً نواں رجحان اے جینکوں زیادہ تر نوجوان اہل قلم اگوں تے گھدی آندن۔ ایں سلسلے وچ سرائیکی ادب دا کردار خاصا اہم ریہے تے ایندے بعد تحقیقی اتے تنقیدی مضمونین دے ذریعے وی ایں شعور کوں پکا کرن دی کوشش کیتی ویندی پئی اے“(۷۱)

سرائیکی تنقید‘ اردو اتے انگریزی ڈونہاں زباناں دے علمی ادبی فکری اتے تنقیدی خیالات توں متاثر تھیندے ہوئے اپنا انج دگ بناون دے عمل توں گذر دی پئی ہے ایں منڈھلے دور وچ سرائیکی زبان و ادب دے بنہاں تنقیدنگاراں دی طرحاں سئیں اسلم رسول پوری ہوراں دے تنقیدی خیالات اتے اردو‘ انگریزی تنقید نگاراں دے تنقیدی نظریات دی جھلک وی ملدی ہے مگر خوشی دی گالہہ اے جو او مغربی ناقدین دے نظریات کوں من و عن قبول نی کریندے او ڈوجھیاں زباناں دی فکر کوں اپنے وسیبی فکری نظام نال موازنہ کرتے ڈیہدن جیویں اپنے ہک مضمون وچ لکھدن:

·      ”رولا ں بارتھ جڈاں دا مصنف دی موت دا علان کیتے‘ اردو تنقید وچ تاں ایندا اثر پوون پئے گئے لیکن سرائیکی وچ ایہ سلسلہ شروع نئیں تھیا۔ جیکر ایہ انداز تنقید سرائیکی وچ وی ٹُر پیا ہووے ہاں تاں میکوں شاید معذرت کرنی پووے ہا جو میں شاعر دی ذات کوں اوندے کلام کنوں انج نئیں کر سگدا(میڈے نزدیک ایہ ممکن نئیں ہوندا) ویسے وی کم از کم سرور کر بلائی دی ذات کوں اوندی شاعری کنوں انج کرن سوکھا کم کئے نہیں (اگرچہ بعض نقادین دے نزدیک ایہہ اعلی شاعری نئیں ہوندی تاہم میکوں ایندے نال اختلاف اے) جیویں جو تہاکوں خود اگوں انداز ہ تھی ویسی جو سرور کربلائی دے کلام وچ اوندی موت کئے نی تھیئ بلکہ او جیندا جاگدا اے اتے اپنے سارے کلام وچ الینداپئے“۔(۸۱)

سئیں اسلم رسول پوری ہوراں اپنا واضح تنقیدی نقطہئ نظر رکھدن۔اتے اپنے اتفاقی یا اختلافی نقطہئ نظر کوں کھل تے بیان کریندن۔ انہان دا ایہو تنقیدی رویہ کہیں تخلیق اتے فن پارے دی پرکھ سانگے دی ہوندے۔ جینویں جو او حفیظ خان دے ہک افسانے بارے ویورا کریندے ہوئے سماجی محرکات تلاش کریندن:

·      ”تساں اگر مکافات عمل تے یقین رکھیندو تاں ”اندر لیک دا سیک“ ناں دی کہانی تساڈے ایں یقین کوں پکا کر ڈیسی۔ ایہ شاید مصنف دا کوئی انفرادی یا اتفاقی مشاہدہ ہووے مگر عام طور تے اینویں نئیں تھیندا۔ یا شاید ایہ کوئی انسانی خواہش ہوے۔ ورنہ عام طور تے صدیں کنیں اتھاں جاگیرداری نظام لوکیں دی رت پیتی ویندے مگر لوکیں وچ بغات دے کوئی آثار وی کائے نی“۔(۹۱)

              اسلم رسولپوری سرائیکی زبان و ادب دے جانی جان نقاد ہن۔ انہاں دی سرائیکی ادب، رجحانات، تحریکاں اتے سماجی پھلپھوٹ بارے پوری طرحاں نال نگاہ ہے۔ 

حوالہ جات

۱)         اسلم رسولپوری  ”تلاوڑے“ ملتان‘ بزم ثقافت‘ ۷۸۹۱ء،ص:۳۲

۲)         ایضاً،ص:۰۳

۳)         ایضاً،ص:۹۳

۴)         تنویر احمد علوی‘ ڈاکٹر، مقالہ: ”متن اور روایت“ مشمولہ: ”اردو میں اصول تحقیق“ مرتبہ:ڈاکٹر ایم سلطانہ بخش‘ اسلام آباد‘ مقتدرہ قومی زبان‘ ۶۸۹۱ء، ص:۴۵۳

۵)         اسلم رسول پوری ”تلاوڑے“،ص:۵۶۔۴۶

۶)         شمیم عارف قریشی‘ پروفیسر،نسبت سرورق فلیپ، مشمولہ:”چھند پتری“ از عبدالطیف بھٹی‘ ملتان‘ جھوک پبلشرز‘ ۶۰۰۲ء،ص:۹

۷)         اسلم رسول پوری ”تلاوڑے“ ملتان‘ بزم ثقافت‘ ۷۸۹۱ء،ص:۲۷

۸)         ایضاً،ص:۸۰۱

۹)         ایضاً،ص:۲۱۱

۰۱)      ایضاً،ص:۳۱۱

۱۱)     ایضاً،ص:۷۱۱۔۶۱۱

۲۱)     ایضاً،ص:۰۲۱

۳۱)     طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ پہلا صفحہ،مشمولہ:”نتارے“مصنف: اسلم رسولپوری،ملتان‘ سرائیکی ادبی بورڈ‘ ۹۰۰۲ء

۴۱)     اسلم رسول پوری،مضمون: ”پاکستانی معاشرہ تے سرائیکی ادب“مشمولہ: نتارے‘ص:۰۱۔۹

۵۱)     اسلم رسول پوری، ”نتارے“،ص:۵۲

۶۱)     اسلم رسول پوری، ”نتارے“،ص:۲۲

۷۱)     اسلم رسول پوری، ”نتارے“،ص:۰۴

۸۱)     اسلم رسول پوری، ”نتارے“،ص:۱۴

۹۱)     اسلم رسول پوری، ”نتارے“،ص:۴۸

(اقتباس از کتاب: ‘‘سرائیکی تنقیدی شعور’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)

MubasherKaleem (talk) 14:17, 18 June 2019 (UTC)