ابوالصلاح حلبی

تقی بن نجم الدین بن عبید اللہ حلبی المعروف ابو الصلاح حلبی، شیعہ فقیہ تے متکلم شام دے شہر حلب وچ پیدا تھئے.انہاں دی تاریخ ولادت مصدقہ معلوم نی، تاریخ وفات توں اگر حساب کیتا ونجے تاں غالباً انہاں دی پیدائش چوتھی صدی ہجری دے وسط وچ سال 347 دی نکلدی ہے۔ ابوالصلاح حلبی دی شہرت تے نام وری انہاں دی اوہ علمی تصانیف ہن جنہاں نال تاریخ دے بہت سارے جیّد علماء، محدثین، اساتذہ تے مصنفین نے استفادہ کیتا، انہاں لوگاں وچ علامه مجلسی، شهید اول، شهید ثانی، علامه حلی جیسی نابغہ روزگار شخصیات تے بہت سارے دیگر محققین و مصنفین شامل ہن۔ اگرچہ انہاں دی تصانیف دا بیشتر حصہ ضائع تھی گیا اے لیکن جو باقی بچا اوہ فقہ تے کلام وچ انہاں دی عظمت دا نشان ہے۔

حصول علم

ابتدائی تعلیم اپݨے آبائی ملک توں مکمل کرݨے دے بعد اوہ ملک عراق دے شہر بغداد وچ موجود شیعہ اکابر علماء توں تحصیل علم کیتے گئے تے اتھاں سید مرتضی، شیخ طوسی تء سلار بن عبدالعزیز دے حلقہ درس وچ شامل رہے۔

اساتذہ

ابوالصلاح کے حالات زندگی دے بیان توں معلوم تھیندا ہے کہ انہاں نے کم از کم ترے مرتبہ شام توں عراق دا سفر کیتا تے بغداد دے وݙے اساتذہ دے حلقہ درس وچ شامل رہݨ دا اعزاز پاتا.^[١]

ابوالصلاح دے بیان دے مطابق جنہاں شیوخ و اساتذہ توں انہاں نے تحصیل علم تے دورہ حدیث کیتا انہاں دے ناں درج ذیل ہن:

سید مرتضی^[٢]
شیخ طوسی^[٣]
سلاّر بن عبدالعزیز^[٤]
ابوالحسن محمد بن محمد مفید محمد بن محمد بصروی^[٥]

شاگرد

ابوالحسن ثابت بن اسلم حلبی^[٦]
ابوالقاسم بن براج^[٧]
عزالدین عبدالعزیز طرابلسی^[٨]
محمد بن علی کراجکی^[٩]
ابومحمّد ریحان بن عبدالله حبشی^[١٠]
عبدالرّحمن بن احمد نیشابوری^[١١]
الداعی بن زید حسینی آوی^[١٢]
تراب (تواب) بن حسین بصروی^[١٣]

آثار علمی

ابوالصلاح حلبی نے بے شمار علمی و تحقیقی مقالہ جات تے بہت ساری فقہی تے کلامی کتب تصنیف کیتیاں. اس دے علاوہ انہاں نے علم طب تے وی کتاباں لکھیاں۔ ابوالصلاح دی تصانیف دے ݙو حصے ہن۔

الف)

اوہ کتب جنہاں دا کوئی نسخہ موجود نی لیکن مورخین تے شارحین نے انہاں دا تذکرہ کیتا ہے ، جیویں کہ:

البدایة (علم فقه)
تدریس الصحة (علم طب)
التلخیص (علم فقه)
التهذیب
الشافیة
دفع شبه الملاحدة
شرح الذخیرة (در علم کلام)^[١٤]
العمدة (در علم فقه)
الکافیه
اللوامع
مختصر الفرائض الشرعیة
المرشد فی طریق التعبد
المعراج (در علم حدیث)^[١٥]

ب)

اوہ تصانیف و تالیفات جنہاں دے قلمی نسخے وی موجود ہن تے کجھ انہاں وچوں طبع وی تھی چکے ہن، جیویں کہ:

الکافی فی التکلیف^[١٦]
تقریب المعارف^[١٧]
البرهان علی ثبوت الایمان^[١٨]

وفات

ابوالصلاح سال ۴۴۷ ہجری -قمری وچ شام دے شہر حلب وچ فوت تھئے تے اتھائیں مدفون ہن۔ ^[١٩]

حوالے

↑ مقدمه تقریب المعارف، ص ۱۱۲.
↑ سید مرتضی از شاگردان مشهور شیخ مفید است و در فقه، کلام، اصول فقه، ادبیات عرب و بسیاری دیگر از علوم آن دوران، صاحب نظر بود و در بیش‌ترین موضوعات، تألیفات ارزشمندی داشت. سید مرتضی شاگردان فراوانی تقدیم جامعه اسلامی کرده‌است که بسیاری از آنان ستارگان درخشان جهان تشیع به‌شمار می‌روند. سید مرتضی به ابوالصلاح حلبی عنایتی خاص داشت و وی را نماینده خود در سرزمین حلب قرار داد. هرگاه مردم حلب از سید مرتضی سؤال و استفتاء می‌کردند، در پاسخ می‌گفت: عندکم التّقی؛ ابوالصلاح در بین شماست. از قراین بر می‌آید که ابوالصلاح هنگام حضور در درس سید مرتضی، خود عالمی فاضل بود که برای تکمیل اندوخته‌هایش و عرضه آموخته‌هایش بر سید، به عراق سفرکرد. (ریحانة الادب، ج ۷، ص ۱۶۱؛ الفهرست، ص ۴۴).
↑ وی که سرآمد شاگردان سید مرتضی بود، یکی دیگر از استادان ابوالصلاح است. در یکی از تألیفات رجالی‌اش، به نام ابوالصلاح اشاره کرده و تصریح نموده که وی در مجلس درس او حاضر شده‌است. (رجال الطوسی، ص ۴۵۷). این‌که شیخ طوسی از شاگردان خود به عنوان یکی از بزرگان رجال یاد می‌کند، عظمت و بزرگی مقام علمی ابوالصلاح را می‌رساند. محدث نوری عقیده دارد که ابوالصلاح جانشینی و نیابت شیخ طوسی را نیز در سرزمین شام به عهده داشته‌است. (مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۴۸۰). از همین رو «خلیفة الشیخ» نیز همانند خلیفة السید از القاب حلبی است.
↑ وی از شاگردان مبرّز سید مرتضی است و در غیاب او، مجلس درس او را اداره می‌کرد. ابوالصلاح از شاگردان او بود و مقام نیابت او را نیز در حلب به عهده داشت. (اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۶۳۵؛ دائرة المعارف تشیع، ج ۱، ص ۴۱۴).
↑ فقیهی فاضل و شاعری فصیح بود که از استادانی همچون سید مرتضی روایت می‌کند. جبرئیل بن اسماعیل قمی، پدر شاذان بن جبرئیل از راویان محدث بصروی است. به گفته افندی اقوال فقهی او در منابع استدلالی فقه شیعه همچون مدارک الاحکام نقل شده‌است. «المعتمد»، «المفید» و دیوان شعر از آثار اوست. ابوصلاح حلبی در «تقریب المعارف» در فصل مربوط به معجزات محمد باقر از وی حدیث و روایت نقل می‌کند.
↑ وی از معروف‌ترین شاگردان ابوالصلاح بود که پس از وفات استاد، بر جای او نشست. ثابت بن اسلم در علوم مختلف صاحب نظر بود و کتابی در توضیح قرائت عاصم و مطابقت (مقصود قرائت قرآن به روش عاصم است) آن با قرائت قریش نوشته است.
↑ ابن برّاج در مصر متولد شد و چون مدت زیادی قضاوت طرابلس را بر عهده داشت به طرابلسی مشهور شد. در درس سید مرتضی نیز حاضر شد و هفت سال از او بهره علمی برد. پس از مدتی، به نیابت از استاد دیگرش، شیخ طوسی، راهی شام شد و در طرابلس اقامت کرد و به قضاوت پرداخت. در فقه شیعه، هرگاه از «قاضی» یاد می‌شود، مقصود ابن برّاج است. (اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۶۳۵؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۹۵).
↑ وی پس از ابن برّاج، قضاوت طرابلس را بر عهده گرفت. (تقریب المعارف، مقدمه، ص ۱۴). بیشتر سندهای روایاتِ تألیفات ابوالصلاح، به عزالدین بازمی‌گردد. روایات عزّالدین از ابوالصلاح، در سندهای گوناگون محدثان و فقیهان امامیه همچون علاّمه حلّی و شهید اول به چشم می‌خورد. (روضات الجنات، ج ۴، ص ۲۰۵).
↑ ابوالفتح کراجکی از فقیهان بزرگ نیمه اول قرن پنجم هجری است. وی از شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی نیز کسب دانش نموده‌است. کراجکی به شهرهای شام، فلسطین و مصر که محل حکومت خلفای فاطمی بود، سفر کرد و سال‌ها در رمله، طرابلس، طبریه، دمشق، حلب و چند شهر دیگر اقامت کرد تا مبانی مذهب امامیه را ترویج کند. (مفاخر اسلام، ج ۳، ص ۳۲۷؛ روضات الجنات، ج ۶، ص ۲۱۳).
↑ او فقیه و محدث است و از ابوالصلاح و کراجکی روایت کرده‌است. سیوطی و ابن حجر در وصف او گفته‌اند: از فقیهان بزرگ امامیه در دیار مصر بود.
↑ او از محدثان بزرگی است که برای شنیدن روایت، به کشورهای اسلامی مسافرت کرد و در ری اقامت کرد؛ لذا به رازی نیز شهرت دارد. بیش از ۳۰۰۰ محدث در درس او شرکت می‌کردند. (دائرة المعارف تشیع، ج ۱، ص ۴۱۴؛ اعیان الشیعة، ج ۷، ص ۴۶۴).
↑ وی از ابوالصلاح و بعضی دیگر از محدّثان روایت می‌کرده است. (تقریب المعارف، مقدمه، ص ۱۴).
↑ او فقیه و محدّث است و از ابوالصلاح روایت می‌کرده است. (معجم رجال الحدیث، ج ۳، ص ۳۷۶).
↑ الذخیرة، تألیف سید مرتضی است.
↑ روضات الجنّات، ج ۲، ص ۱۱۳؛ تقریب المعارف، مقدمه، ص ۲۰.
↑ موضوع این کتاب، تکلیف الهی است. وی در این کتاب، تکلیف شرعی و مباحث فقهی را اصل قرار داده و مباحث اعتقادی را به گونه‌ای مختصر و به عنوان مقدمه‌ای بر مباحث فقهی، آورده است. ابوالصلاح در این کتاب، شیوه‌ای نوین در فصل بندی ابداع کرده‌است که با توجه به آثار فقهی پیشین امامیه، بی‌نظیر است. در آثار فقهی امامیه که در قرن پنجم تألیف شده‌اند، شباهت‌هایی با «الکافی» دیده می‌شود که نشانگر رواج و تداول این کتاب در عراق و شام است. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۱۰؛ قاموس الرجال، ج ۲، ص ۴۱۵). کتاب الکافی، اخیراً به کوشش رضا استادی منتشر شده‌است.
↑ این کتاب که دومین تألیف موجود ابوالصلاح است، به همّت آیت‌الله استادی منتشر شده‌است. موضوع این کتاب علم کلام و مسایل اعتقادی است. دانشمندان و بزرگان متعددی از این کتاب نام برده و آن را مورد توجه خود قرار داده‌اند. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۱۱). تنها نسخه خطی موجود از این کتاب، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم وجود دارد که ناقص است و بخش‌هایی از آن مفقود شده‌است. تاریخ کتابت این نسخه ۱۹۱ صفحه‌ای، قرن یازدهم هجری است.
↑ سومین تألیف از آثار موجود ابوالصلاح، درباره علم کلام است. این تألیف مختصر است و تاکنون به چاپ نرسیده‌است و به صورت نسخه خطی در کتابخانه آستانِ قدس رضوی در مشهد و کتابخانه آیت‌الله العظمی حکیم در نجف موجود است. نسخه‌ای از این کتاب در قرن هشتم هجری، توسط «حسن بن الحسن دیلمی» در ضمن اعلام الدین نوشته و نگهداری شده‌است. ابوالصلاح در این نوشته مختصر، توحید و عدل را بررسی کرده و مسایلی را بیان کرده‌است که به عقیده وی، باور داشتن آن‌ها سبب نجات و عدم اعتقاد آن‌ها موجب کفر می‌گردد. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۱۱؛ اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۶۳۵).
↑ اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۶۳۴؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص ۳۷۷؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۰۸.

[1] مقدمه تقریب المعارف، ص ۱۱۲.

[2] سید مرتضی از شاگردان مشهور شیخ مفید است و در فقه، کلام، اصول فقه، ادبیات عرب و بسیاری دیگر از علوم آن دوران، صاحب نظر بود و در بیش‌ترین موضوعات، تألیفات ارزشمندی داشت. سید مرتضی شاگردان فراوانی تقدیم جامعه اسلامی کرده‌است که بسیاری از آنان ستارگان درخشان جهان تشیع به‌شمار می‌روند. سید مرتضی به ابوالصلاح حلبی عنایتی خاص داشت و وی را نماینده خود در سرزمین حلب قرار داد. هرگاه مردم حلب از سید مرتضی سؤال و استفتاء می‌کردند، در پاسخ می‌گفت: عندکم التّقی؛ ابوالصلاح در بین شماست. از قراین بر می‌آید که ابوالصلاح هنگام حضور در درس سید مرتضی، خود عالمی فاضل بود که برای تکمیل اندوخته‌هایش و عرضه آموخته‌هایش بر سید، به عراق سفرکرد. (ریحانة الادب، ج ۷، ص ۱۶۱؛ الفهرست، ص ۴۴).

[3] وی که سرآمد شاگردان سید مرتضی بود، یکی دیگر از استادان ابوالصلاح است. در یکی از تألیفات رجالی‌اش، به نام ابوالصلاح اشاره کرده و تصریح نموده که وی در مجلس درس او حاضر شده‌است. (رجال الطوسی، ص ۴۵۷). این‌که شیخ طوسی از شاگردان خود به عنوان یکی از بزرگان رجال یاد می‌کند، عظمت و بزرگی مقام علمی ابوالصلاح را می‌رساند. محدث نوری عقیده دارد که ابوالصلاح جانشینی و نیابت شیخ طوسی را نیز در سرزمین شام به عهده داشته‌است. (مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۴۸۰). از همین رو «خلیفة الشیخ» نیز همانند خلیفة السید از القاب حلبی است.

[4] وی از شاگردان مبرّز سید مرتضی است و در غیاب او، مجلس درس او را اداره می‌کرد. ابوالصلاح از شاگردان او بود و مقام نیابت او را نیز در حلب به عهده داشت. (اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۶۳۵؛ دائرة المعارف تشیع، ج ۱، ص ۴۱۴).

[5] فقیهی فاضل و شاعری فصیح بود که از استادانی همچون سید مرتضی روایت می‌کند. جبرئیل بن اسماعیل قمی، پدر شاذان بن جبرئیل از راویان محدث بصروی است. به گفته افندی اقوال فقهی او در منابع استدلالی فقه شیعه همچون مدارک الاحکام نقل شده‌است. «المعتمد»، «المفید» و دیوان شعر از آثار اوست. ابوصلاح حلبی در «تقریب المعارف» در فصل مربوط به معجزات محمد باقر از وی حدیث و روایت نقل می‌کند.

[6] وی از معروف‌ترین شاگردان ابوالصلاح بود که پس از وفات استاد، بر جای او نشست. ثابت بن اسلم در علوم مختلف صاحب نظر بود و کتابی در توضیح قرائت عاصم و مطابقت (مقصود قرائت قرآن به روش عاصم است) آن با قرائت قریش نوشته است.

[7] ابن برّاج در مصر متولد شد و چون مدت زیادی قضاوت طرابلس را بر عهده داشت به طرابلسی مشهور شد. در درس سید مرتضی نیز حاضر شد و هفت سال از او بهره علمی برد. پس از مدتی، به نیابت از استاد دیگرش، شیخ طوسی، راهی شام شد و در طرابلس اقامت کرد و به قضاوت پرداخت. در فقه شیعه، هرگاه از «قاضی» یاد می‌شود، مقصود ابن برّاج است. (اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۶۳۵؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۹۵).

[8] وی پس از ابن برّاج، قضاوت طرابلس را بر عهده گرفت. (تقریب المعارف، مقدمه، ص ۱۴). بیشتر سندهای روایاتِ تألیفات ابوالصلاح، به عزالدین بازمی‌گردد. روایات عزّالدین از ابوالصلاح، در سندهای گوناگون محدثان و فقیهان امامیه همچون علاّمه حلّی و شهید اول به چشم می‌خورد. (روضات الجنات، ج ۴، ص ۲۰۵).

[9] ابوالفتح کراجکی از فقیهان بزرگ نیمه اول قرن پنجم هجری است. وی از شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی نیز کسب دانش نموده‌است. کراجکی به شهرهای شام، فلسطین و مصر که محل حکومت خلفای فاطمی بود، سفر کرد و سال‌ها در رمله، طرابلس، طبریه، دمشق، حلب و چند شهر دیگر اقامت کرد تا مبانی مذهب امامیه را ترویج کند. (مفاخر اسلام، ج ۳، ص ۳۲۷؛ روضات الجنات، ج ۶، ص ۲۱۳).

[10] او فقیه و محدث است و از ابوالصلاح و کراجکی روایت کرده‌است. سیوطی و ابن حجر در وصف او گفته‌اند: از فقیهان بزرگ امامیه در دیار مصر بود.

[11] او از محدثان بزرگی است که برای شنیدن روایت، به کشورهای اسلامی مسافرت کرد و در ری اقامت کرد؛ لذا به رازی نیز شهرت دارد. بیش از ۳۰۰۰ محدث در درس او شرکت می‌کردند. (دائرة المعارف تشیع، ج ۱، ص ۴۱۴؛ اعیان الشیعة، ج ۷، ص ۴۶۴).

[12] وی از ابوالصلاح و بعضی دیگر از محدّثان روایت می‌کرده است. (تقریب المعارف، مقدمه، ص ۱۴).

[13] او فقیه و محدّث است و از ابوالصلاح روایت می‌کرده است. (معجم رجال الحدیث، ج ۳، ص ۳۷۶).

[14] الذخیرة، تألیف سید مرتضی است.

[15] روضات الجنّات، ج ۲، ص ۱۱۳؛ تقریب المعارف، مقدمه، ص ۲۰.

[16] موضوع این کتاب، تکلیف الهی است. وی در این کتاب، تکلیف شرعی و مباحث فقهی را اصل قرار داده و مباحث اعتقادی را به گونه‌ای مختصر و به عنوان مقدمه‌ای بر مباحث فقهی، آورده است. ابوالصلاح در این کتاب، شیوه‌ای نوین در فصل بندی ابداع کرده‌است که با توجه به آثار فقهی پیشین امامیه، بی‌نظیر است. در آثار فقهی امامیه که در قرن پنجم تألیف شده‌اند، شباهت‌هایی با «الکافی» دیده می‌شود که نشانگر رواج و تداول این کتاب در عراق و شام است. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۱۰؛ قاموس الرجال، ج ۲، ص ۴۱۵). کتاب الکافی، اخیراً به کوشش رضا استادی منتشر شده‌است.

[17] این کتاب که دومین تألیف موجود ابوالصلاح است، به همّت آیت‌الله استادی منتشر شده‌است. موضوع این کتاب علم کلام و مسایل اعتقادی است. دانشمندان و بزرگان متعددی از این کتاب نام برده و آن را مورد توجه خود قرار داده‌اند. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۱۱). تنها نسخه خطی موجود از این کتاب، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم وجود دارد که ناقص است و بخش‌هایی از آن مفقود شده‌است. تاریخ کتابت این نسخه ۱۹۱ صفحه‌ای، قرن یازدهم هجری است.

[18] سومین تألیف از آثار موجود ابوالصلاح، درباره علم کلام است. این تألیف مختصر است و تاکنون به چاپ نرسیده‌است و به صورت نسخه خطی در کتابخانه آستانِ قدس رضوی در مشهد و کتابخانه آیت‌الله العظمی حکیم در نجف موجود است. نسخه‌ای از این کتاب در قرن هشتم هجری، توسط «حسن بن الحسن دیلمی» در ضمن اعلام الدین نوشته و نگهداری شده‌است. ابوالصلاح در این نوشته مختصر، توحید و عدل را بررسی کرده و مسایلی را بیان کرده‌است که به عقیده وی، باور داشتن آن‌ها سبب نجات و عدم اعتقاد آن‌ها موجب کفر می‌گردد. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۱۱؛ اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۶۳۵).

[19] اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۶۳۴؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص ۳۷۷؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۵، ص ۶۰۸.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]